ЛЕНТА ИСТОРИИ

Б.з.б.2,6 млн. – 800 мың жж.–Қазақстан аумағындағы Олдувай мәдениеті

Б.з.б.2,6 млн. – 800 мың жж.– Қазақстан аумағындағы Олдувай мәдениеті.

Б.з.б800 мың -140 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Ашель мәдениеті

Б.з.б. 140 мың – 40 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Мустье мәдениеті

Б.з.б. 140 мың – 40 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Мустье мәдениеті.

Б.з.б. 50-45 мың жж. – Қазақстан аумағындағы қазіргі заман түріндегі адамның пайда болуы

Б.з.б. 40-10 мың жыл бұрын –Қазақстан аумағындағы кейінгі Палеолит

Б.з.б. 10-5 мың жж.– Қазақстан аумағындағы Мезолит

Б.з.б. 5-4 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Неолит

Б.з.б. 4-3 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Энеолит (Мыс пен темір дәуірі)

Б.з.б. 3700-3100 жж. – Ботай мәдениеті

Б.з.б. 1800-900 жж.– Қазақстан аумағында қола дәуірі

7 ғасырдың 70-інші жж.–б.з.б. 6 ғасырдың басы–Кіші Азияда сақтардың үстемдігі

Б.з.б. 605-545 жж. –сақ патшасының ұлы және жеті даналардың біреуі болған Анахарсис өмірі

Б.з.б. 530 ж.–Массагет патшайымы Томиристің парсылардың патшасы Кирді талқандауы

Б.з.б. 519 ж. – парсы патшасы Дарийдің Орталық Азияның сақтарына жасаған жорығы

Б.з.б. 512 ж. – парсы патшасы Дарийдің Қара теңіз маңындағы жерді мекендеген скифтерге (сақтар-парадарайа)жасаған жорығы

Б.з.б. 512 ж. – парсы патшасы Дарийдің Қара теңіз маңындағы жерді мекендеген скифтерге (сақтар-парадарайа)жасаған жорығы

Б.з.б. 6-5 ғғ. –Тиграхауда сақтарынан шыққан «Алтын Адамды» көму уақыты («шошақбөріктілер»)

Б.з.б. 4 ғ.–б.з. 4 ғ. –Тайпалардың сармат одағының өмір сүру кезеңі

Б.з.б. 209-174 жж. - Хунно шаньюй Мөденің тұсы

Б.з.б. 174-161 жж. –хунно шаньюйі Лаошань тұсы

Б.з.б. 161-126 жж. –хунно шаньюй Цзюнчэнь тұсы

Б.з.б. 160 ж. – үйсіндердің Жетісуға қоныс аударуы

Б.з.б. 2 ғ.- б.з. 4 ғ. – Кангюй мемлекеті

Б.з.б. 58-36 жж. –хунно халқы арасында азаматтық соғыс

Б.з.б. 52ж. – оңтүстік хунно халқының Қытайдың бодандығын қабылдауы

Б.з.10ж.–Хунно халқының Қытайдан тәуелсіздікті қайтаруы

Б.з. 48 ж. –оңтүстік хунно халқының Қытайдың бодандығын қайта қабылдауы

Б.з. 48 ж. –оңтүстік хунно халқыныңҚытайдың бодандығын қайта қабылдауы

93-155 жж. – солтүстік хунно халқының Батыстағы Жоңғарияға шегінуі

Б.з. 2 ғ.-469ж. – Ғұн мемлекетінің өмір сүруі

Ғұндар – ІІ—IV ғғ. Орал маңындағы жерінде Орталық Азиядан қоныс аударған түркі тілдес хунну тайпасынан және IV ғ. 70 жж. Шығыс Еуропаға басып кірген жергілікті угр мен сарматардан құралған тайпалар одағы.

160-490жж. – Юэбань, «әлсіз» хунну халқының мемлекеті

Юэбань –қазіргі Қазақстанның оңтүстік жағының орталық бөлігіндегі хунну (тармақтардың бірі) халқының көне мемлекеті. Қытай халқына қарсы үздіксіз соғыстардан кейін, шамасы Жоңғар қақпасы арқылы Тарбағатайдан ығыстырып жіберілген хунндардың бір бөлігі Жетісуда қалып

Б.з. 4 ғ.-555ж. –Жужан қағанатының өмір сүруі

Көшпенді монғол тілдес халықтарының одағы. Жужан қағанытың қалаушысы –Юйцзюлюй Мугулюй. Қытай дерексөздері бойынша, Юйцзюлюй Мугулюй тегі белгісіз құл болды.

434-453 жж. –Ғұн көсемі Аттиланың билеу тұсы

Аттила шамамен 410 жж. туып, оның әкесі Мундзук 420 жж. Рейнде бургундармен соғысқан. Аттила 434ж. бастап 453 ж. дейін ғұндардың билеушісі болған Ол өзінің қол астына Рейннен бастап Солтүстік Қара теңізге дейінгі аймақтағы варварлардың тайпаларын жинаған.

490-540жж.–Гаогюй.Шығыс Қазақстандағы көне мемлекет

490 ж. Юэбань мемлекетінің талқандалуы және телес тайпаларының аймаққа кірудің нәтижесінде қалыптасқан. Гаогюйдің құрамына 12 ру кірген : Лифули, Тулу, Ичжань, Далянь,Кухэ, Дабо, Алунь, Моюнь, Сыфань, Фуфоло, Циюань, Юшупэй (Юкуаньпэй). Аңыз бойынша, Гаогюй хунн шаньюйдің кіші қызынан шыққан.

545 ж. –теле тайпасының жужандарға қарсы көтеріліс

545 жылы барлығына жуық азаматтар жужандардың басқаруын жақтырмады, солардың ішінде теле тайпалары мен көне түріктер болған.

Түрік қағанаты (552-603 жж.)

552-603 жж.– Түрік қағанаты (Көктүрік–аспан түріктері) – Ашин әулетінен шыққан билеушілері басқарған көне түріктер негізін қалаған Еуразиядағы ерте ортағасырлық мемлекет.

552 ж.– Бумын қағанның тұсы

545 ж. телес тайпалары жужандарға қайта қарсы шығып, жаңа түрік қағанатының басына түрік-ашина Бумын келді.

552-553 жж. - Қара Ыссық–қағанның тұсы

Бумын–қаған қайтыс болғаннан кейін таққа оның ұлы Қара Ыссық–қаған отырады. Ол жужандарды талқандап, Даладағы түріктердің билігін нығайтты.

553-572 жж. – Мұқан-қағанның тұсы

554-558 жж.- түріктердің Батысқа жасаған жорығы

Мұқан-қағанның тапсырмасы бойынша оның ағасы Истеми 10 түрік түменнен тұрған үлкен әскерді басқарып, 554 ж. батысқа қарай жорық жасады.

563-567 жж.– түріктер мен эфталиттер арасындағы соғыс

562 ж. шахиншах Хосров Ануширванның әскері эфталиттерді жеңіп шығып , Тохаристанды алады. Олардан кейін Чачты жаулап алған түріктер де соққы береді.

567 ж.– Византиядағы Маниах елшілігі

Эфталиттердің бұрынғы еліктерді бөлу барысында Соғда түріктерге беріледі. Соғдылықтар - азиялық саудада басты тұлғалардың арасында болған –олар түріктерге жужандардың тонауын мен эфталиттердің соғысын тоқтатуы үшін борышты болған.

568 ж.– Түрік қағанатындағы Земархтың елшілігі

Истеми Земархты Қарашардың солтүстік-батыс жағындағы Йолдуз өзені бойындағы Актаг тауының, яғни Тянь-Шань тауының солтүстігінде орналасқан жазғы резиденциясында қарсы алған.

572-576 жж. – Таспар-кағанның тұсы

Таспар Бумын қағанның үшінші ұлы болған. Таққа келгеннен кейін, Таспар тең басқарушыларды («кіші қағандар») белгіледі: Шету (Қара Иссык Ханның ұлы) жиенін Эфту-хан ретінде, яғни мемлекеттің шығыс бөлігінің билеушісі етіп тағайындады, ағасын Жутань ханды Були-хан атағымен бірге батыс бөлігінің билеушісі етіп тағайындады.

576 –Бумынның ағасы және Түрік қағанатының Батыс бөлігінің нақты билеушісі Истемидің өлімі.

581 ж.– Қағанаттағы дағдарыстың басталуы

Таспар қайтыс болғаннан кейін іс жүзіндегі мирасқорлық механизмнінің жоқтығы салдарынан дағдарыс пайда болады Таспар өлімнің алдында тақты Торэмэнге мұра етіп қалдырады.

599-603 жж.– Түрік қағанатының бөлінуі мен құлдырауы

Батыс қаған Кара-Чурин мен шығыс қағаны Жаңғар қаған. 597 жылы Юн-Улуг Кара-Цуриннен көмек сұрайды, себебі қытайлықтар Жаңғарды қаған етіп қоюды шешті және түріктердің көпшілігін оның жағына тартты.

603-630 жж. –Шығыс Түрік Қағанаты

Түрік мемлекетінің қуаты көп ұзамай әлсіреген Өзара соғыстардың күшеюі, әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиелене түсуі, қағанат жеріне Қытайдың жасаған шабуылы, көршілес елдерге қарсы жүргізген соғыстар салдарынан түрік қағанаты әлсіреген. 603 жылы Түрік қағанаты Батыс Түрік қағанаты мен Шығыс Түрік қағанаты болып бөлінеді.

603-704 жж. – Батыс-Түрік қағанаты

603 жылы Түрік қағанаты Батыс және Шығыс болып екіге бөлініп кетті. Батыс Түрік қағанатының шекарасы Азов және Дон теңізінен Тянь-Шанның шығыс тарамдарына дейін және Үндістанның солтүстік-шығыс аумағын қамтыды.

610-618 жж. – Батыс-түрік қағаны Шегуйдің билеуі

Шегуй - 611/612 жылдан 618 жылға дейін Батыс-түрік қағаны, Янг-Соух-тегіннің ұлы, Кара-Чурин түріктің немересі. 598 жылы Қара-Чурин-түрік өзінің немересі Шегуйді қазіргі Ташкент ауданында орналасқан Шашты билеуге отырғызды.

618-630 жж.– Батыс-түрік қағаны Тон-жабғудың билеуі

Тон-жабғу - Қара-Чурин түріктің ұлы, Янг-Соух-тегіннің ұлы. Оның билеуін Батыс-түрік қағанатының гүлдену кезі деуге болады. 619 жылы ол киби мен сеянь тайпаларын бағындырды.

632-671 жж. – Бұлғар қағанаты

(632—671жж шамасында) Авар қағанатының әлсіреуі мен Батыс-Түрік қағанатындағы бүліктен кейін қысқамерзімде Шығыс Европа даласында түркі тілдес бұлғар тайпалар бірлестігі пайда болған. Негізгі аумағы азов және қара теңіз жағасында орналасқан.

634-639 жж. - Ышбар Хилаш-қағанның әкімшілік реформасы

634 жылы билікке Ышбара-Хилаш-Қаған келді. Өзінің ең алғашқы басқаруында-ақ қағанатта басқарушылық реформа жүргізуге мәжбүр болды. Ол "он оқ" әскери-әкімшілік жүйесін қалпына келтіруге талпыныс жасап көрді.

646-724 жж.– Тоныкөк. Екінші Түрік қағанатының саяси және әскери қайраткері

Оның айтуы бойынша, тәрбиені «қытай мәдениетінің ықпалынан» алған. Ежелгі түріктердің тәуелсіздігін қалпына келтіру кезінде – Эльтериш қағаны лауазымын қабылдаған Кутлугынның жақтасы және кеңесшісі.

650-969 жж.– Хазар қағанаты

Негізі Ашин әулетінен шыққан ханзада басқарған хазарлармен қаланған. Солтүстік Кавказ, Ортаңғы және төменгі Жайық ағысын, қазіргі Қазақстанның солтүстік-батыс бөлігін, Азов теңізі маңын, Қырымның шығыс бөлігін, және Шығыс Еуропаның Днепрге дейінгі даласы мен орманды-даласын мекендеді.Мемлекеттің орталығы алғашқыда қазіргі Дағыстанның теңіз жағалауы бөлігінде болған, кейін Еділдің сағасына ауысты.

657 ж.– Батыс Түрік қағанатын Қытай әскері жаулап алған және екі бөлікке бөлінген

Ышбар Хилаш-қаған қайтыс болғаннан кейін дулы және нушыби тайпаларының арасындағы 16-жылдық тайпааралық соғысы басталды, ол Батыс Түрік қағанатын әлсіретті. Батыс Түрік қағанатының әлсіреуі VІІ ғасырдың ортасында Қытайдың Жетісу аумағына басып кіруіне әкеп соқтырды.

682-745 жж.– Екінші Түрік қағанаты

679 жылы Шығыс Түрік қағанаты жойылғаннан кейін Таң империясына орналастырылған түрік тайпалары қағанатты құру мақсатында бүлік ұйымдастырады. Бүлікті Ашидэ Юаньчжэннің басшылығымен Ашидэ руының түріктер көтереді.

685-731 жж.– Күл-тегін

Білге-қағанның кіші інісі. Орталық Азиядағы түріктерге биліктің ерекшелігін қамтамасыз еткен, көптеген әскери жорықтарға қатысушы ретінде танылды.

704-756 жж. – Түркеш қағанаты

Қазақстан аумағындағы орта ғасырлық түрік мемлекеті. Ол Ташкенттен Тұрфан мен Бесбалыққа дейін жайылды. Қағанаттың астанасы – Суяб қаласы. Түркеш дулы тайпа одағына кірді және өз кезегінде қара-түркеш және сары-түркеш болып бөлінді.

705 ж. – Арабтартың Орта Азияны жаулап алуының басы

Араб тайпалары б.э.д. ІІІ мың жылдықта Араб түбегінде өмір сүрген, VІІ ғасырда жаңа дін-исламның негізін қалаушы болған, Мұхаммед пайғамбар бірыңғай мемлекетке біріктірді.

715-738 жж. – түркеш Сұлық-қағанының билігі

711 жылы басталған арабтардың ықпал ету аймағын кеңейтуді (түркештер шығыс түріктерінен жеңіліс тапқаннан кейін) түркештер Сұлықтың басшылығымен қайтадан тоқтады, ол сол 715 жылы Ферғананы басып алушылардан тазартты.

745-840 жж. – Ұйғыр қағанаты

742 жылы басмалдардан, қарлұқтардан, ұйғырлардан тұратын коалицияны түріктер жайратты. 742 жылдан бастап 745 жылдар аралығында осы коалиция мен түріктердің арасында ұрыс созылды. Сондай-ақ коалицияның ішінде ұрыс жүрді, одан ұйғырлар жеңіп шықты. 745 жылы ұйғырлар соңғы түрік қағанын талқандады және оның басын Қытайға жіберді.

746 ж. – қарлұқтардың Жетісуға көшіп келуі

746 жылы Екінші Түрік қағанатына мұрагерлікке соғыста ұйғырлардан жеңіліс тапқаннан кейін қарлұқтар Жетісуға және Жоңғарияға көшіп келді.

751 г. – Талас шайқасы

Қарлұқтарды Жетісуға және Тянь-Шаньға көшірген кезеңде бұл жердегі жағдай қауырт болды. Арабтар Соғданы басып алуды, Самарқанның, Ташкенттің және Отырардың қарсылығын басуды және 738 жылға қарай түркештермен нығыз шекараны орнатуды аяқтай алды.

756-940 жж.– Қарлұқ қағанаты

Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі, Балқаш және Ыстық-көл арасындағы аумақтарды алып жатқан түрік мемлекетінің қалыптасуы, Қарлұқтар туралы алғашқы мәліметтер V ғасырға жатады.

840 ж. – Енесей қырғыздарының Ұйғыр қағанатын талқандауы

839 жылы ақсүйек Қойыл-бек өзіне көмекке келген шатоға сүйене отырып, Қарақорымға шабуыл жасады. Хан өзін-өзі өлтірді және көтеріліске жанашырлық білдіргендер хан қылып жасөспірім Кесі-тегінді қойды.

840 ж. – Қарлұқ билеушісінің қаған лауазымын қабылдауы

Шығылы және яғма тайпалары, сондай-ақ түркеш тайпаларының бірі тұқси және орхон түріктерінің қалдығы қарлұқ тайпалық одағына кірді. Осы тайпалардың тарихы ІХ ғасырдан бастап бөлінген жоқ. Қараханид аңызы соманид әміршілерінің, Самарқанд және Бухара.

840-920 жж. – Қырғыз қағанаты

Енесей қырғыздары басқаратын Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі ерте орта ғасырлық түрік мемлекеті. VI—VII ғасырлардағы тайга халқына тәуелді қырғыздар наменгер-эльтебердің басшылығымен орталық азиялық мемлекеттердің перифериялық үлесін қалыптастырды.

9 ғасыр – 1043 ж. – Оғыз державасы

Бастапқыда Оғыздар Жетісуға көшіп-қонды. Қарлұқтар ығыстырған оғыздар Сырдарияның ортаңғы ағысына қоныстанды, онда олар қанғарлармен (пешенектермен-бадажақтармен) жер үшін соғыса бастады. Кейіннен олар Сырдариядан Волгаға дейін қоныстанды және Ырғызға, Оралға, Ембіге, Ойылға, Алатау етегіне шашырады.

9 ғасыр – 11 ғасырдың бірінщі жартысы – Қимақ мемлекеті

Қазіргі заманғы Қазақстанның және Оңтүстік Сібірдің аумағындағы ерте орта ғасырлық мемлекет. Мемлекеттің Ертіс өзенінің бассейінінде және Орал тауының батысында аумағы бар. Негізгі халық қағанаттың шығыс жерлерін; қыпшақтарға тиесілі, қимақтардың батыс саласы деп есептелетін Оралға жақын жерлерді алып жатқан қимақтар болды.

847-1036 жж. – Ганьсудағы Ұйғыр мемлекеті

Ганьчжоу ұйғырларының тарихын үш кезеңге бөлуге болады: 841-862 жж. Ұйғырлар қазіргі заманғы Ганьсу аймағының аумақтарына өтеді, тибеттіктерге тәуелді болады және тіпті тибеттердің әскери операцияларына қатысады.

847-1368 жж.– Ұйғырлардың тұрфан мемлекеті

Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіндегі ұйғыр идықтары династиясының басшылығындағы орта ғасырлық түрік мемлекеті. Ұйғыр қағанатының құлауы нәтижесінде қалыптасты. Бірінші Тұрфн идықұты Пан Текин болып есептеледі.

870-950 жж.– Әбу Насыр әл Фараби

Әл Фараби 870 жылы көне қала Отырарда туды, арабтар оны Арыс өзенінің жағасында орналасқан Барфа, Фараб деп атады. Осыдан оның аты Фарабтан шыққан Әбу Насыр ретінде аударылады.

907-1125 жж. – Қидан мемлекеті Ляо

Қидандардың ерте орта ғасырлық мемлекеті, ол тайпа көсемі Абаоцзидің 907 жылдан чжурчжэндердің 1125 жылғы көтерілісіне дейін қидан мемлекеттігінің негізін қаланған сәттен бастап Солтүстік Шығыс Қытай жазығын алып жатты. 906 жылы Ляо Бохай мемлекетіне шаубылдады.

942-1212 жж. – Қараханидтер мемлекеті

Бұдан бұрын Қазақстанның Оңтүстік Шығысының, шығыс Түркістанның, Орта Азияның аумақтарын алып жатқан орта ғасырлық Түрік мемлекетінің қалыптасуы. Қарахандит мемлекетінің билігі екі тайпалық топтардың IX ғасырда құрылған қарлұқ тайпалық одағының ядросы – шығылдар мен ягманың арасында бөлінген болатын.

960 ж. – Исламның Қараханидтердің мемлекеттік діні болып өркендеуі

Ерте қараханидттер уақытының ірі оқиғасы династияның және оның тайпаларына тәуелділердің исламды қабылдауы болды. Сол X ғасырда айтарлықтай өзгерістер болды. Сол уақыттағы Араб географы Ибн Хаукаль Исфиджаб пен Шаштың арасындағы, яғни Сырдарияның ортаңғы ағысына

965 ж. – Оғыздардың киев князі Саятославпен әскери одағы

Оғыздар Еуразия өмірінде саяси роль атқарды. XI ғасырда оғыздардың Иранға және алдыңғы Азияға қозғалысы басталды. Бұл қозғалысты қанық тайпасының басшылары Селжүктің немерелері Тоғрыл бек пен Шағры бек басқарды, қозғалысқа қатысушылардың аты селжүктер деп аталды.

965-1036 жж. – Пешенектер

Пешенектер – бұл қанғар (қанғалы) халқының орыс экзоэтноним, ол арабтың бірінші дереккөздерінде бажанақ болып аталды.

985 ж.– Князь Владимирдің оғыздармен бір одақта Волга Былғариясына жорығы

985 жылы князь Владимир волга былғарларымен оғыздармен бір одақта шайқасты, олар хазар жерін алып аумақтық өктемдік жүргізе бастады. Ішкі саясатта оғыз билеушілері екі мақсатты көздеді: Дон өзенінің жағасындағы,

1055 ж. – Қыпшақтардың Киев Русьінің шекарасында пайда болуы

XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 12 ғасырдың басына дейін батыс қыпшақтар (қыпшақтар) оңтүстік Руське үнемі шабуыл жасайды.

XI ғасыр- 1220-шы – Дешті Қыпшақ.

XI ғасырдың ортасына дейін қыпшақтар қимақ тайпасының одағының құрамында болды. XI ғасырдың ортасында олар осы одақтан бөлініп шығады және оғыөдардың, қимақтардың және пешенектердің аумағында түрік тайпаларына өктімдікті басқарады.

1091 ж.– Левунионе жанындағы ұрыс

1090 жылы пешенек ордасы (скифтер, оларды гректер осылай атады) балқан иелігі Византияға басып кірді ж»не 1091 жылдың басында Констанитнополь қабырғасында пайда болдыү Жағдай византиялықтар үшін пешенектердің селжүк приаты Шаханың фолотымен бірге бір одақта әрекет еткені себебінен қиын болды.

1092-1220 жж. – Хорезмшах мемлекеті

Амудария сағасындағы орта ғасырлық мемлекет. 1092 жылдан бастап хорезмшахтар селжүктерге қатысты өздерінің тәуелді жағдайларын мойындады. 1097 жылы түріктен шыққан хорезм губернаторы Ақынжы ибн Қошқар селжүктерден тәуелсіз болғандары туралы жариялады және өзін Хорезм шахымын деп жариялады. Сол жылы ол өлтірілді.

1125-1211 жж. – қарақытай мемлекеті

1125-1218 жылдары Орта және Орталық Азияда өмір сүрген ерте орта ғасырлық мемлекет. Ляо империясы құлағаннан кейін қидан ханзадасы Елей Дашы негізін қалады. Хандықтың астанасы Шу өзеніндегі Баласұғын болды.

1141 жыл. 9 қыркүйек – Катван даласындағы ұрыс

1141 жылы Селжүктер династиясының бейлеушісі Санжар қараханидтермен бір одақта қарақытайларға және олардың одақтастары қарлұқтарға қарсы жорыққа аттанды және олармен Самарқандтың жанында кездесті.

1162-1227 жж. – Шыңғыс-хан

Тэмуджин, Онон өзенінің жағасында, Дэлүн-болды атты орманды сайда Бөржігін әулетінен шыққан Есүкей батырдың және оның әйелі олхоныт әулетінен шыққан Әуеленнің отбасында туған. Тэмуджиннің туған жылы соңына дейін белгісіз болып қалып отыр, өйткені негізгі дереккөздер әртүрлі даталарды – 1155, 1162, 1167 жылдарды көрсетеді, бірақ жалпыға ортақ 1162 жыл болып табылады.

1184-1227 жж. - Жошы

Жошы - Шыңғсханның және оның әйелі қоңырат тайпасынан шыққан Бөртенің үлкен ұлы. Сырдария сағасында өз бетінше жасақтарды басқарған Орта Азияны басып алуға қатысқан қолбасшы.

1007-1203 жж.– Керейт хандығы

Байкал маңының және Моңғолияның қазіргі заманғы аумақтарын X—XIII ғасырларда өмір сүрген керейттер мемлекеті. Өздерінің (неториандық) діні бар. Солтүстігінде енейсей қырғыздарымен, шығысында моңғолдармен, батысында наймандармен, меркіттермен, оңтүстігінде татарлармен шекараласты.

XI ғасыр-1206 жыл – Найман хандығы

XI-XII ғасырларда Найман хандығы ірі орталық азиялық мемлекеттік бірлестігін қамтыды. Наймандар Моңғолияның күшті көшпелі тайпаларының бірі болды. Олардың аумағы Тамир мен Орхон өзендерінен Ертіске дейін жайылды.

1206-1227 жж.– Шыңғысханның билігі

1206 жылғы көктемде Онон өзенінің басында өткен құрылтайда Тэмуджин барлық тайпалардың ұлы ханы деп аталды және «Шыңғысхан» атағын алды. 1207-1211 жылдары моңғолдар орман тайпаларының барлық жерін басып алды, яғни Сібірдің барлық негізгі тайпасы мен халқын, оларға салық сала отырып өзіне бағындырды.

1209-1255 жж. – Бату

Жошының ұлы. Шыңғысхан шғармасының бөлігі бойынша 1224 жылы Жошының үлкен ұлы –Батуға Қыпшақ даласы, Хорезм бұйырды, сондай-ақ Жошы Дешті Қыпшақтың батыс бөлігін, Кавказды және Орысты басып алуы тиіс еді. Жошы 1227 жылы қыпшақ даласының азия блігін және Хорезмді ғана иелік ете отырып қайтыс болды. Бату белсенді саяси сахнаға 1230 жылдары шықты.

1210ж. – Хорезмшахтың қарақытайларды талқандауы

1210 жылы Мұхаммед Хорезмшах қарақытайларға қарсы шешімді ұрысқа кірісті, бұлш ретте ол өзін еркіндік беруші ретінде қабылдаған қарақытай мемлекетінің мұсылмандарының қолдауына сүйенді.

1211-1218 жж. – Құшлықтың Жетісуды билеуі

Монғолдардан жеңіліс тапқаннан кейін Құшлық Жетісуға, гурхан қара-қиданы Елу Жұлыққа қашып кетті. Гурхан Құшлықты құшақ жая қарсы алды және оған қызын берді. Қарақытайлар Хорезмшахтан жеңіліс тапқаннан кейін Құшлық Жұлыққа көмекке келмеді, ең сорақысы Құшлық гурханның қазнасын басып алды және Жұлыққтың өзін тұтқынға алуға талпынды.

1219-1224 жж. – Моңғолдардың Қазақстанды және Орта Азияны жаулап алуы

Шыңғысхан Хорезмшахпен қайрымды көршілес сауда қатынастары туралы келісті. Көп кешікпей Шыңғысхан өзінің бірінші көпестерін жіберді. Оларды қарақшылыққа кінәлі деп танылған Отырардың қолбасшысы және Теркен қатынның немере ағасы Ыналшық Қайырхан ұстап алды және өлтірді.

1219-1220жж. – Отырарды қоршау және талқандау

Моңғолдардың бірінші соққысы Сырдария бассейнінің қалаларына тиді. 1219 жылғы қыркүйекте Шағатай, Едіге және Сүбедем бастаған моңғол әскерінің бір бөлігі Түркістан аумағының ірі орталықтарының бірі Отырар қаласын қоршауға алды. Қоршауға алғаннан кейін екі ай өткен соң моңғолдар ауыз су көзін бітеп тастады.

1220ж. – Сығанақты қоршауға алу және басып алу

Түркістанның басқа да қалаларын – Сығанақ, Өзгенд, Баршыкент, Ашнас, Жент, яныкент және басқаларын Жошы хан бағындырды. Сырдарияға жорыққа шыққан Жошы жасағы 1220 жылғы көктемде Сығанаққа келді, оның тұрғындарымен Жошы келіссөздер жүргізді.

1220-1224 жж. – Жебе мен Сүбедейдің жорығы

1220 жылы Шыңғысхан Хорезмшах Мұхамедті қудалау үшін 3 түмен (30 мың адам) бөлді, хорезмшах өлгеннен кейін Кавказ мемлекеті мен қыпшақтарға қарсы бағытталған жорық ұйымдастырды. Кавказға жорық барысында Сүбедей мен Жебенің басшылығына 2 түмен (20 мың адам) болды.

1223ж. – Қалқадағы ұрыс

1223 жылдың басында Киевте Киев, Галицкий, Черниовксий, Северный, Смоленский және Волынксий княздерінің күштері қыпшақтардың және Қотян ханның Жебе мен Сүбедейдің әскеріне қарсы қолдауы тиіс дегенді шешкен княж съезді шақырылды.

1224-1503жж. – Жошы ұлысы (Алтын Орда)

Жошы ұлысын құру тарихы 1207 жылдан бастау алады. «Қасиетті әңгімелергеә сәйкес сол жылы Жошы жорыққа шықты, ол жорық барысында басып алған жерлерге иелік етті. Орта ғасырлық моңғол мұрагерлік құқықығы бойынша үлкен ұлдары йкесінің көзі тірі кезінде ең шалғай жерлерді алған, ал «Туған үйді» мүрегрлікке кіші ұлдары алды.

1227ж. – Жошының өлімі

Жошы өмірінің соңғы жылдарында әкеісімен шиелініскен қарым-қатынаста болды. Бұның себебі Шыңғысханның тапсырмаларын лрындамау болды.

1227-1250-ші – Бату мен Орда-еженнің Жошы ұлын тең билеуі

Жошы өлгеннен кейін, оның екі ұлы Бату мен Орда-ежен қағанға шақырылды, онда олар өздерінің әкелеренің аумағына тең билеуші болып тағайындалды. Мұндай тең билеушілік Орда-ежен өлгенге дейін сақталды.

1227-1229жж. – Шыңғысханның ұлы Толайдың регенттігі

Толай-Шыңғысханның Бөртеден туған төртінші ұлы. Шыңғысхан өлгеннен кейін, Толай әкесінің түпкілікті иелігіне мұрагер болды және әкесінің бүкіл әскерін Моңғол империясы жаңа ханды тағайындағанға дейін басқаруға алды, ол кезде Толутай ханды таңдағаннан кейін әскерді беруге міндетті болатын.

1229-1241 жж. – Едігенің билігі

Шыңғысхан мен Бөртенің үшінші ұлы. Шыңғысханның аумақты кеңейту бойынша агрессивті саясатын жүргізді. Таққа отырар отырмастан Едіге екі отыз мыңдық жасақты Иранға және Солтүстік Каспий маңына сол жерде тұрып жатқан халықты жаулап алу үшін жібереді.

1236-1242 жж. – Моңғолдардың батысқа жорығы

1235 жылы құрылтайда Едіге қыпшақтар мен олардың одақтастарын бағындыру үшін Батысқа жорық ұйымдастырды. Жорыққа Жошының балалары – Бату, Орда-ежен, Шибан, Берке, Шағатайдың ұлы Байдар және Шағатайдың немересі Бөрі, Едігенің ұлы Құйық, Толайдың балалары Менгу мен Бөчек, сондай-ақ Шыңғысханның кіші ұлы Құлқан, сондай-ақ әскербасылар Сүбедей мен Бұрындай қатысты.

1241-1246 жж. – Едігенің жесірі Торакинаның ренеттігі

Торакина – Едігенің әйелі, Құйықтың анасы. Едіге мен Құйықтың билігі кезінде регент болды. Торакина меркіт көсемінің Шыңғысханның жауының қызы.

1241 ж., 11 сәуір – Шайо өзеніндегі ұрыс

Венгр королі Беломен, оның ағасы хорват герцогы Коломанмен, бір жағынан Бату, Шибан, Қадан және Сүбедей басқарған моңғол әскерінің арасындағы ұрыс. Венгрлер әскері моңғол әскерінен екі есеге көп болды.

1246-1248 жж. – Едігенің ұлы Құйықтың билеуі

Құйық 1246 жығы күзде қаған болып таңдалды. Ол өз анасының рагенттігіндегі дәуірдің барлық өкімдерін жойды, Торкаинаның жақтастары Абд ар-Рахманды және Фатиманы өлтірді. Шынқай мен Махмұд Ялваш лауазымдарына қайта келді.

1248-1251 жж.– Құйықтың жесері Оғыл-Қаймыштың регенттігі

Оғыл-Қаймыш Құйықтың әйелі болды және меркіттердің тайпасынан шыққан. Құйық өлгеннен кейін 1248 жылғы сәуірде Оғыл-Қаймыш оның денесі салынған табытты оның ордасы орналасқан Еміл өзенінің аумағына әкелуді бұйырды.

1251-1259 жж. – Толайдың ұлы Меңгінің билеуі

1251 жылдың басында Қарақорымда Толайлықтар және оларды қолдаған Жошылықтар ұлы Меңгі ханды жариялау үшін шақырылған құрылтайды жинады. Оны қолдау үшін Бату өзінің ағасы Беркені әскерімен бірге жіберді. Бұдан басқа, Мөңкенің анасы Сорхахтани оның жағына құрметке ие Белғұтайды

1255-1256 жж. – Алтын Ордада Сартақтың билігі

Сартақ –Батудың ұлы. Жасырын христиандыққа сыйынды. Бату өлгеннен кейін 1255 жылы, Сартақты Меңгі Жошы ұлысының билеушісі деп тағайындады.

1256-1259 жж. – Алтын Ордада Ұлықшының билеуі

Ulagchi was appointed by Mengu-Khagan as the ruler of the Ulus of Jochi. He was accompanied by Batu’s widow Borakchin as the Regent. In 1257.

1258 ж.– Бұрындайдың Польша мен Литваға жорығы

1256-57 жылдары қият әулетінен шыққан бұрындай Күремсенің орнына Жошы ұлысының батыс шекарасына тағайындалды. 1258 жылы ливалықтар Александар Невский тарапынан қарсы күреске кезікпей Смоленск княждігін талқандады және Торжкий княждігіне кірді, олар басқа Солтүстік Шығыс Русьінің басқада княздерімен бірге Ордада болған.

1258 ж. – Моңғолдардың Бағдадты алуы; Аббасидтер династиясының құлауы

Бағдадты қоршауға алғанға дейін Хулагу 1256 жылы Алмауыттардың бұзылмас қамалын соғыссыз алып иран исмаилиттерін-низариттерін («ассасиндер» ретінде белгілі) бағындырды. Сонад кейін 1257 жылы Хулагу Бағдадқа барды.

1259-1262 жж. – Алтын Ордада билеушінің болмауы

1259 жылы Алтын Ордада биліксіздік орнай бастады. Бұл ең алдымен ұлыстардың бірі – Ұлақшының, содан кейін Меңгінің өлімінің салдарынан болды. Осыған байланысты, Жошы ұлысында саяси дағдарыстар қалыптасты.

1260-1269 жж.– Моңғол империясының азаматтық соғысы

Моңғол Империясының құлауы. 1260 жылдан бастау алады, Моңғол Империясын өзара әскерлер талан-таражға салды. Меңгі өлгеннен кейін, оның ағалары Хубилай мен Арық – Бұғының арасында жоғары билік үшін күрес өрбіді.

1260 ж. – Айн-Жалут кезіндегі египет мамлүктеріне қарсы ұрыс, Кит-Бұқа-ноянның жеңілісі

Мегңі өлгеннен кейін, Хулагу өз күшінің үлкен бөлігін Иранға бағыттады, сол кезде моңғолдардың 10 мыңдық корпусы Кит-Бұқаның басшылығымен Сирияға басып кірді және Дамаскты басып алды.

1262-1266 жж.– Беркенің билеуі

1262 жылдан бастап билік Жошының Мұхаммед Хорезмшаөтың қызы Сұлтан-хатыннан туған ұлы Беркенің қолында. Беркені бала күнінен мұсылман дінінің аясында анасы тәрбиеледі.

1263 ж., 13 қаңтар – Теркедегі ұрыс

Жошы ұлысындағы анархия мен биліксіздікке байланысты, Ұлықшы өлгеннен кейін Жошы ұлысының билеушісі кім болатынын айтарлықтай түсініксіз болды. Борақшы Ұлықшы кезіндегі бұрынғы регентші өзінің немересі Туда-Меңгі тағына отыру жолымен билікті сақтап қалуға тырысты, бірақ оның ағасы (Батудың балалары мен ағалары) бұған келіскен жоқ.

1266-1282 жж. – Меңгі-Темірдің билеуі.

Беркеден кейін, 1266 жылы билікке Туканның ұлы, Батудың немересі Меңгі-Темір келді. Баласы жоқ Берке кезінде ол оның заңды мұрагері болып есептелді. Өзінің билеушілігі басында Меңгі-Темір бүлікшілермен күресті.