Б.з.б.2,6 млн. – 800 мың жж.–Қазақстан аумағындағы Олдувай мәдениеті

Палеолит–бірінші тарихи кезең – адам мен қоғамның құрылу уақыты. Алғашқы қоғам құрылымы – бірінші қоғамдық формация палеолитте құрылған. Ғалымдар палеолитті төменгі (ерте) және жоғары (кейінгі) етіп бөледі. Төменгі (ерте) палеолитте бірнеше кезең бар: Олдувай, Ашель және Мустье. Олдувай мәдениетінің атауы Шығыс-Африкалық рифт жүйесіне байланысты Нгоронгоро кратері маңында Танзаниядағы Серенгеті жеріндегі Олдувай шатқалынан шықты. Осы жерде Луис Лики және оның әйелі палеолит кезеңінің көпқабатты елді мекендерді табады. Осы төменгі, ерте қабаттар олдувай мәдениетіне атауын берді. Алғаш рет тас өндеудің ең қарапайым жолдары пайда болған мәдениеттің даму уақыты осылай аталған. Алғашқы адамдар көптеген әрекеттер арқылы тасты (малта тас) екіге бөліп, тастың үшкір қырларын жасаған. Осындай тастар қосымша өндеусіз еңбек саймандары ретінде пайдалынған.Австролопитектер тастан (малта тас) жасалған бірінші қару–жарақтар жасай алған – олар "тік жүретін адам" түрінің өкілдері. Олдувай мәдениеті Африкада 2,7 миллион жыл бұрын пайда болған және басқа контитненттерде таралып, 1 миллион жыл бұрын жойылған. Қаратау жотасының бөктеріндегі Арыстанды тұрақтары Қазақстандағы Олдувай мәдениетін көрсетеді.

Б.з.б800 мың -140 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Ашель мәдениеті

 

Ашель мәдениеті –ерте палеолиттіңекінші кезеңі.Франциядағы Амьен маңындағы елді мекенде Сент-Ашельдегі алғашқы табылған заттар бойынша аталынған.Ашель мәдениеті олдувай мәдениетіне негізделген. Адамдар біртіндеп қарапайым тастан жасалған сайманды қолданып, өсімдік және мал тамағын өңдеуге арналған соқпа саймандар ретінде пайдаланған. Кесу және жару қызметін атқарған саймандар пайда болып, олар тастан, ағаш пен сүйектен жасалған.Олардың ішінен бифасты ерекше атауға болады, олар екі беті таспен, қырғыш өңделген, мал терісін және ағашты өңдеуге арналған, сонымен қатар көптеген нуклеустар – сайман ретінде пайдаланған бөліктер мен тіліктерден құрылған өзектастар. Осы саймандар адамға өзін мал мен өсімдік тамағымен қамтамасыз етуге мүмкіндк берген.Ашель мәдениетінің адамдары 700 мың жыл бұрын отты пайдаланған, аңшылықпен және терімшілдікпен айналысқан деп жорамалданады. Олдувай кезеңінің қару- жарақтарынан үлкен болып саналатын саймандардың жаңа түрлері –қол кескіштері мен отын жағыш балталар Ашель кезеңінің басталуын көрсетеді.Осындай еңбек қару–жарақтары әмбебап болып, өсімдіктерді топырақтан қазып алу, өсімдік пен мал тамағын бөлу және тіпті ағаш пен сүйектен жасалған басқа саймандарды өңдеу үшін пайдалана бастайды. Ашель мәдениетінің орта кезеңінде қару–жарақты өңдеу техникасы әбден жетіледі және қару–жарақтар жіңішкертіліп, неғұрлым кескіш болып келеді. Қазақстандағы Ашель кезеңіндегі қару–жарақтар қара және сұр–жасыл түсті шақпақтас тастардан жасалған. Ашель тұрақтары - ірі малдың сүйектері бар ірі мәдени қабатты, яғни аңшылардың қоныстары.Қазақстандағы Ашель мәдениетінің неғұрлым зерттелген тұрақтары - Орталық Қазақстандағы Құдайкөл (Сарыарқаның Солтүстік-Шығыс шеті), Жаман-Айбат (Жезқазғаннан 150 км қашықтықта), Обалысай (Қарағанды облысының Жезді ауданы). Шығыс Қазақстандағы Қозыбай (Шығыс Қазақстан облысының Күрші ауданының Қараторғай ауылырың жанында) ашель кезеңінің ең көне ескерткіші болып табылады.

Б.з.б. 140 мың – 40 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Мустье мәдениеті

 

Кейінгі неандертальдықтар мен денис адамдары (адамның қазіргі замандағы түрімен бірге өмір сүрген адамның екінші және үшінші түрлері) байланыстырылатын мәдени-технологиялық комплекс және оған сәйкес тарихқа дейінгі кезең. Геологиялық жағынан жоғары плейстоцен, рисс-вюрм мұздықаралық кезеңінің аяғына және Еуропаны соңғы (вюрм) мұз басудың бірінші жартысына келеді. Алғаш рет Мустье мәдениетін ХІХ ғасырдың 60 жж. аяғында Г. Мортилье анықтайды және оңтүстік-батыс Францияның (Дордонь департаменті) Ле-Мустье (Le Мoustier) үңгірі бойынша аталған. Неандертальдықтар мустье мәдениетінің иеленушілері болып табылады. Вюрм мұздықтар кезеңінің басындағы баяу қозғалған мұздық қалыңдықтар климатты және рельефті түпкілікті өзгертті. Нәтижесінде өсімдік және жануарлар әлемі өзгерді. Неандертальдықтар Ашель мәдениетінің иеленушіліерден көптеген белгілер бойынша бірталай жоғары тұрды. Мустье мәдениетінің таралу жері шамамен осыдан 100 мың жыл бұрын өркендеу кезіндегі неандертальдықтардың таралу ареалына сәйкес: Еуропа (солтүстікке ендіктің 54° дейін), Солтүстік Африка, Таяу Шығыс және орта Азия. Мустье түрінің саймандарын жасап шығарған кромоньондықтардың тұрақтары шамамен осыдан 100 мың жыл бұрын кромоньондықтардың ата–бабаларымен байланысу жерлерінде(Таяу Шығыс пен солтүстік Африка) пайда болады, сонымен осы аумақта кромоньондықтар мен аккультурация (мәдениеттердің өзара сіңісіп кетуі) орын алған. Бірдей аумақтарда жиі таралған мустье мәдениетінің көптеген түрлері бар.Мустье кезеңінің саймандары жақсарған формаларға ие болып, саймандардың ұштары үшкірлеу және қаттырақ болды. Мустье саймандарының платформалары мұқият түзелді. Ағаштан жасалған саптары бар найзаларды дайындауда пайдаланылған үшбұрышты үшкір ұштықтар ең маңызды қару-жарықтар болып табылған. Осы құрамды саймандар қашықтықтағы аңшылыққа мүмкіндік берді. Шеттерін соғу барысында әр түрлі саймандарға (қырғыштар, үшкір ұштықтар, тескіш, пышақтар және т.б.). айналдырылған жалпақ бөліктері шағылып қалатын диск тәріздес және бір бетті нуклеустар тасты өңдеудің мустьедегі техникасына тән болып келеді. Сүйек өңдеуі нашар дамыған. Неандертальдықтар үңгірлерде, ашық далада, кейде тұмсықты пілдердің ірі сүйектерінен және терісінен жасалған үйлерде тұрған, тұмсықты пілдерді, үңгірлердегі аюларды және басқа аңдарды аулап, терімшілдікпен айналысқан. Неандертальдықтардың жерленуі пайда болған діни көріністерді дәлелдейді.Өнер бастамасының пайда болуы мустье кезеңіне жатқызылады: жеке нәрселерде ритмикалық батыңқылар мен белгілер табылған, яғни оюлар. Кейбір ескерткіштерде кейде тап түрінде, кейде қолданыс барысында қайралған кесек түріндегі (қарындаш ретінде) жоса қалдығы табылады. Мустье түрінің адамдар сүйектері алғаш рет 1856 ж. Германияда Неандерталь алқабында табылған, сондықтан мустье мәдениетінің иеленушілері неандертальдықтар болып аталады. Кейін Испанияда, Бельгияда, бұрынғы Югославияда, Францияда, Италияда заттар жаңадан табылған. Посткеңестік кеңістік аумағындағы неандертальдықтардың сүйектері Қырымдағы Киик-Коба және Өзбекстандағы Тешик-Таш үңгірінде табылған. Ұқсас заттар Оңтүстік Африкада, Палестинада және Иракта табылған.

Б.з.б. 50-45 мың жж. – Қазақстан аумағындағы қазіргі заман түріндегі адамның пайда болуы

 

Осы кезде қазіргі заман түріндегі алғаш адамдар (кроманьондықтар) Қазақстан жерінде табылған.Оның атауы Франциядағы Кро-Маньон (Дордонь департаментіндегі Ле-Эзи-де-Таяк-Сирёй қаласы), таулы үңгірінен шықты, осында 1868 жылы француз палеонтолог Луи Парте кейінгі палеолиттің саймандары бар адамдардың сүйектерін тауып, сипаттаған. Генетиклық зерттеулерге байланысты кромоньондықтардың арғы аталары шамамен 100 мың жыл бұрын Африкада пайда болды және өздерінің экспансиясын Африкадан тыс жалғастырды. Кромоньондықтар Еуропадағы және кейбір одан тыс аумақтарда қазіргі заман адамдарының өкілдері, неандертальдықтардан кейін өмір сүріп, қазіргі замандағы адамға өте ұқсаған (40-12 мың жыл бұрын). Кромоньондықтардың өмірлеріндегі әлеуметтік ұйымындағы жетістіктер мен өзгерістердің саны артылып австролопитектің, питекантроптың және неандертальдықтардың жетістіктерінен бірнеше есе артық болған. Кромоньондықтар өз арғы аталарынан әрекетшіл ойды және айтарлықтай тәжірибелі технологияны мұра етті, және оған байланысты олар уақыттың біршама қысқа мерзімі ішінде ілгері басты.Бұл эстетикада, қарым-қатынас пен белгілер жүйесі дамуында, сайманды жасау технологиясында, сыртқы жағдайға белсенді бейімделуде, сонымен қатар қоғамды ұйымдастырудың жаңа формаларында және өздері тәріздес адамға жасалынатын күрделі тәсілдемеде байқалады. Кромоньондықтардың көптеген тұрақтары Шульбинкада (Шығыс Қазақстан), Арыстанды өзенінің жағасында (Оңтүстік Қазақстан), сонымен қатар әр түрлі еңбек саймандар, қырғыштар, кескілер, тастан жасалған имек пышақтар Орталық Қазақстандағы Семізбұзғы тұрағында табылған.

Б.з.б. 40-10 мың жыл бұрын –Қазақстан аумағындағы кейінгі Палеолит

 

Адамдар бүкіл дүниежүзіне таралып, соңғы вюрмдік мұз басудың ең ауыр кезеңі. Еуропада алғашқы қазіргі замандағы адамдардың (кромоньондықтардың) пайда болуынан кейін олардың мәдениеттерінің дамуы біршама артты. Адам өміріндегі көптеген өзгерістер осы кезеңнің климаттық өзгерістерімен байланысты болады және оған жаңа мұздық кезеңнің басталуы тән.Оның ең суық кезеңі біздің заманымыздан бұрын 25 бастап 17 — 18 дейінгі мыңжылдықтар арасында болды. Дүниежүзі мұхиттың деңгейі артылғындықтан, Берингов қылтасын су басып, жойып одан кейін Берингов бұғазы аталынады және ол арқылы адамдар көне заманда Солтүстік және Оңтүстік Американы отарлайды. Американың көне адамдары, палеоүндістер жеке мәдениетті шамамен 13,5 мың жыл бұрын құрды.Жалпы айтқанда, аймаққа байланысты тастан жасалған құру-жарақтардың әр түрлі түрлерін пайдаланып, дүниежүзінде аңшылар-жинаушылардың бірлестіктері үстем болды. Көп таралған еңбек саймандары: жалғамалы сүңгі, найза, гарпун, тескіштер. Кейінгі палеолит мәдениеттерінің атаулары: ориньяк, солютре, мадлен. Кейінгі палеолит кезінде нәсілдер пайда бола бастайды: монголоидтық, еуропоидтық, негроидтық. Кішкентай тастан жасалған мүсіншелер, сүйектегі ою, петроглифтер дәлел болып табылатын өнердің дамуы орын алған. Петроглифтер – көне адамдардың жастастарға салған суреттері, олар жануарларды, оларды аулау көріністерін және отбасының тұтқасы символы – әйелдің суретін бейнелеген. Көне адамдардың жер-ана және ана туыстық культі бар болғандығын дәлелдейтін әйелдердің мүсіндік бейнелері табылған. Қазақстан аумағындағы Кейінгі Палеолиттің ең қарапайым ескерткіштері Шығыс Қазақстандағы Қанай, Свинчатка, Ново-Никольское тұрақтары, Қаратау жотасы жанындағы, Ащысай (Оңтүстік Қазақстан) және Батпақ (Орталық Қазақстан) тұрақтар.

Б.з.б. 10-5 мың жж.– Қазақстан аумағындағы Мезолит

 

Мезолиттің басталуы Еуропадағы соңғы мұз басу аяғымен және тамақ дағдарысына әкелген және еуропалық аймақтағы көптеген мәдениеттердің көпшілігіне ықпал тигізген мегафаунаның (тұмсықты пілдер мен басқа ірі жануарлар)жойылуы. Мұз басу кезеңі аяқталуының нәтижесінде Жер бетінде бізге үйреншікті климат, жануарлар мен өсімдік әлемі пайда болды. Микролиттер, яғни сүйектен, ағаштан және мүйізден жасалған қару-жарақтарда ұштықтар және салынған жүздер ретінде қызмет еткен, ұзындығы1-2 см жұқа тілімшелер, тастан жасалған ұсақ қару-жарақтар мезолиттік мәдениеттерге тән артефактілер болып табылады. Осылай жебе мен садақ пайда болады, садақ арқылы кішкентай жабайы құстарды аулауға мүмкіндік пайда болған.Кейбір жерлерде балық аулауға арналған ау, тастан жасалған балғалар және ағаштан жасалған заттар, мысалы каноэ және салдар сақталған.Осы кезеңгемикрокескіштердің техникасын пайдаланумен бірге шақпақтастан жасалған жасалған кішкентай күрделі қару-жарақтар тән болып келеді. Көне адамдар негізінен аңшылықпен айналысқан. Мезолит кезеңінде ірі жануарлар жоқ болып кетті, олардың ішінде тұмсықты піл, мүйізтұмсық, сонымен қатар ірі үйірлі жануарлар. Жер аударған жануарларға еріп, адамдар өз қоныстарын өзгертті және солтүстікке қарай қоныстанып Шотландия, Прибалтика жерлерін, Солтүстік Мұзды мұхит жағасының бір бөлігін игерді. Мезолиттік аңшылар Ертіс, Есіл (Ишим), Тобыл, Торғай, Жайық (Орал) өзендерінің жағаларында тұрған. Шамамен 10 мың жыл бұрын адамдар егін шаруашылығымен айналыса бастады. Қарапайым егін шаруашылығының пайда болуы мен дамуы барысында тастан жасалынған кетпен, орақ және дән үккіш пайда болды. Б.з.б. 8 мың жж. қазіргі Қазақстан аумағында ауа райының қолайлы жағдайы орнатылған. Мезолиттің аяқ кезінде жабайы аңдар қолға үйретіле бастады. Шошқа, қой, ешкі, сиыр, жылқы және ит қолға үйретілді. Ит аң аулауда және үй күзетуде пайдаланылған. Мезолиттің ең қарапайым ескерткіштері Солтүстік Қазақстандағы Мичуринск, Явленка және Орталық ҚазақстандағыӘ кімбек және Қарағанды 15 болып табылады.

Б.з.б. 5-4 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Неолит

 

Жаңа тас дәуірі, тас дәуірінің соңғы кезеңі. Кезең ретінде тас дәуірі ішіндегі палеолитке оппозиция ретінде XIX ғ. Леббокпен белгіленген. Неолитке тән ерекшеліктер – тасты өңдеудің жоғары деңгейін көрсететін тастан жасалған тегістелген және бұрғыланған қару-жарақтар. Әр түрлі мәдениеттер дамудың осы кезеңіне әр түрлі уақытта енген. Таяу Шығыста неолит б.з.б. шамамен 9500 жж. басталды.Неолитке ену мәдениеттің шаруашылықтың игеру (аңшылармен терімшілер) түрінен өндіру (егін шаруашылығы мен/немесе мал шаруашылығы) түріне өтуіне орайластырылады, ал неолиттің аяғы металдан жасалған еңбек саймандары мен қару-жарақтарының пайда болуымен, яғни мыс, қола немесе темір дәуірінің басымен белгіленеді. Палеолитке қарағанда, адамдардың бірнеше түрлері өмір сүргенде, соңғы түрінен басқа олардың барлығы неолиттің басталуына дейін қырылған. Неолитке өту барысында пайда болған тарихи өзгеріс неолиттік революция (шаруашылықтың игеру түрінен өндіру түріне өту) ретінде сипатталады. Жаңа тас дәуірінде адамдар тоқымашылықпен, киім тігумен, саз балшықтыкерамикалық ыдысқа ою басумен айналыса бастады.Сол кезде тоқыма станогы ойлап шығарылған. Өндіру шаруашылығына, яғни егін және мал шаруашылығына өтудің арқасында адамдар өздеріне керекті өнімдерді шығарған, кен өңдеумен айналыса бастады, табиғатқа тәуелділік азайды. Бес жүзден аса неолит тұрақтары қазіргі Қазақстанның аумағында табылған. Найза ұштықтары, жалпақ пышақтар, садақ ұштықтары Аралда табылған. Жезқазған облысында 150-ден астам тұрақтар, қорымдар, тас тақталарымен бекітілген қабырғалар табылған. Қазақстандағы неолиттің белгілі тұрақтары Қараүңгір (Оңтүстік Қазақстан облысы), Шатпақкөл, Күлсары (Атырау облысы), Виноградовка, Қарлыға, Боголюбово (Ақмола облысындағы Атбасар мәдениеті), Мақанжар, Бестамақ, Амангелді (Қостанай облысындағы Маханжар мәдениеті), Орталық Қазақстандағы Қарағанды, Жасыл Балка, Солтүстік Қазақстандағы Пеньки болып табылады.

Б.з.б. 4-3 мың жж. – Қазақстан аумағындағы Энеолит (Мыс пен темір дәуірі)

 

Адамзаттың даму кезеңі, неолиттен (тас дәуірінен) қола дәуіріне өту кезеңі. Венгр археологы Ф. Пульский осы терминді 1876 ж. халықаралық археологиялық конгрессінде тас дәуірінен кейін бірден қола дәуірі көрсетілген Томпсеннің бастапқы жіктеуді анықтау үшін ұсынған. Мыс дәуірі шамамен б.з.б. IV—IIIмыңжылдықты қамтиды, алайда кейбір аймақтарда ұзағырақ созылып, басқаларында мүлдем болмады. Мыс қару-жарақтар энеолит кезінде таралған, бірақ бұрынғыдай тас қару-жарақтары басым болды. Алғаш рет адамдар мыспен таза тастар арқылы танысып, оған тас ретінде қарады және оны басқа таспен соғып, әдеттегі әдіспен өңдеуге тырысты. Таза мыс кесектері ұсақталған жоқ, бірақ формасы өзгертіліп, оларға қажетті форма берілген (суық соғу). Осылай шамамен 5 мың жыл бұрын адамдар мыс ерітуді үйренді. Энеолит бұл- мыстан жасалған алғашқы металдан жасалған бұйымдардың пайда болу уақыты, бірақ мыс жұмсаө метал болғандықтан, мыстан жасалған қару-жарақтармен бірге тастан жасалған қару-жарақтар қолданылған. Мыс адамдардың алғаш қолданылған метал түрі болған. Энеолит заманында көне адамдарзаттың әлеуметтік өмірінде екі ірі өзгеріс орын алған: еңбек егін шаруашылығы мен мал шаруашылығы болып екіге бөлінді және аталық ру басымдылық етуді бастады. Бір-бірінен өзгешеленетін энеолиттің көптеген мәдениеттері Қазақстанның аумағында пайда болған. Солтүстік Қазақстанда Ботай мәдениеті, Оңтүстік Оралда Хвалынск мәдениеті, Алтайдағы Афанасьев мәдениеті, Шығыс Қазақстандағы Усть-Нарым мәдениеті. Археологтар Маңғыстаудың Шебір жерінде тастан және мыстан жасалған еңбек саймандарды, күйдірілген саздан жасалған ою басылған тараққа ұқсас жұмыртқа тәріздес ыдыс, теңіз ұлуларынан жасалған әшекейлерді тапқан. Солтүстік Қазақстанда Железинка ауылының жанында өрттелген (кремацияланған) өліктің бейіті табылған. Орталық Қазақстанда Қарағанды облысында ирек геометриялық оюлары бар керамикалық ыдыс табылған.

Б.з.б. 3700-3100 жж. – Ботай мәдениеті

 

Қазақстанның солтүстік-батыс бөлігінде Солтүстік Қазақстан облысының Айыртау ауданының Никольское ауылынан 1,5 км қашықтықта б.з.б. 3700-3100 жж. өмір сүрген энеолиттің археологиялық мәдениеті. Дала өзендерімен бойлай шамамен 20 елді мекен табылған. Негізгі материалдар ретінде тас, сүйек және саз болды. Основное Негізгі кәсіп – жылқы шаруашылығы, аңшылық және балық аулау кәсібі. Профессор Виктор Зайберттің басқаруымен 1981-1983 жж. ұйымдастырылған Солтүстік Қазақстандық Университетінің археологиялық экспедициясы 158 құрылыстардан тұрған жалпы ауданы 15 га болған Ботай қоныс-мекенінің қалдықтары тапқан. Бірнеше ғасырлар бойы өмір сүрген Ботай қоныс-мекені кезінде шамамен 250 үйлер салынған. Жер қазуға арналған қару-жарақтар, ағаш өңдейтін саймандар, инелер, тоқымашылық инструменттер егін шаруашылығының машықтарының және үй кәсіпшілігінің дамығын жүйесінің бар болғандығын көрсетеді. Бірақ ботай мәдениетінен табылған заттарының ішінде көптеген сүйек қалдықтарын ерекше атауға болады. Олар жер астында, жер үстінде, үй қабырғаларының және едендерінің ішінде және шаруашылық шұңқырда табылған. Бірақ оның тек жүзден бір бөлігі аю, жабайы өгіздің, түлкінің, бұланның, еліктің, ақбөкеннің, суырдың, қоянның, қабанның сүйектері болып табылады. Сүйектердің басым бөлігі жылқының сүйектері болып табылады және оны қолға үйретуінің белгісі болып табылады. Басында қолға үйретілген жылқы ет өнімі ретінде пайдаланған, бірақ бірнеше ғасыр өткеннен соң жылқыны басқа мақсатпен пайдаланды (вьючное и транспортное животноетеңдеп жүк артатын және көлік жануары). Зерттеуші В. Замберттің көпжылдық археологиялық қазу жұмыстарынан кейін ботай мәдениетін шетел зерттеушілері зерттеді. Ботай қоныс-мекенін зерттеу мәселесі бойынша бірнеше халықаралық симпозиумдар өткізілген. Әлемдегі жетекші ғалымдары шатырлық-күмбездік сәулетінің ғажайып құрылыстарымен танданған. Белгілі қоныс-мекендердің ішінде: Ботай, Қызыл Яр, Васильковская 4.

Б.з.б. 1800-900 жж.– Қазақстан аумағында қола дәуірі

 

Андронов мәдениеті б.з.б. XVII—IX ғғ. Батыс Сібірді, Қазақстан жерін, Орта Азияның батыс бөлігін, Оңтүстік Оралды қамтыған қола дәуірінің жақын археологиялық мәдениеттер тобының жалпы атауы. Оның атауы 1914 ж. А. Я. Тугаринов алғашқы бейіттерді тапқан Ачинск қаласы маңында Андроново ауылынан шыққан. Андронов мәдениетін 1927 кеңес археологы С. А. Теплоухов белгілеген. Сонымен қатар зерттеулерді К.В. Сальников өткізді, ол 1948андронов мәдениетінің ескерткіштер топтастырылуын ұсынды. Ол үш хронологиялық кезеңді көрсетті: федорлық (18-16 ғғ.), алакөл (15-12 ғғ.) және замараев (12-8 ғғ.). Андронов мәдениеті кезінде егін шаруашылығымен бірге мал шаруашылығы пайда болды. Адам екеуін бір мезгілде, кешенді шаруашылықты жүргізіп игерген. Елді мекендердің көбісі дала өзендер немесе бұлақтар жағасында орналасқан. Топырақ құнарлы, дымқыл болып, астық пен көкөністерді өсіруге жағдай туғызған. Даланың әр түрлі шөбінің биік қалыңдығы кемшілігі жоқ жайлау болып табылған және мал шаруашылығының дамуына жағдай туғызған. Үй жануарлары сүт, ет, жүн, тері, бұйымдарды жасау үшін сүйектің көзі болды. Сүт негізгі тамақ болып, одан ірімшік пен сүзбе жасаған. Андронов мәдениетінің иеленушілері жылқыны, сиырды және қойды ұстады. Шамамен сол кезде олар ешкі ұстап, түйені қолға үйретті. Егін шаруашылығы тек тамақты ғана бермей, киім мен аяқ киім тігудің шикізат көзі болып табылған. Аңшылық, балық аулаушылық және терімшілдік өз маңыздылығын жоғалта бастады. Жабайы аңдардың сүйектері андроновтықтардың тұрақтарында барлық жануарлардың 4 % артық емес. Андронов заманында тау металлургиясы үлкен роль атқарды. Б.з.б. ІІ мыңжылдықтың бірінші және екінші ширегінде қоланы өндіру технологиясы шығарылған. Қоладан жасалған ұштықтары бар садақ, жебе, найза, қола балталар және қанжарлар. Әйелдер қола әшекейлерін киді- сырға, білезік, жүзік. Қола дәуірінде кен өндіру және балқыту көп таралған. Балқытылатын мыс көлемі Жезқазған аймағында 100 мың тоннаны құрайды. Успенский мыс кенішінде кеннің 200 мың тоннасы алынған. Имантау кен орнында 48 мың мыс кен алынған. Кенді көрік түріндегі балқыту пештер арқылы еріткен. Мыс пен қалайыны бөлек балқытты, содан кейін қоланы алу үшін оларды қосады.

7 ғасырдың 70-інші жж.–б.з.б. 6 ғасырдың басы–Кіші Азияда сақтардың үстемдігі

 

 

Сақ тайпалары Қазақстан жерін және Орта Азияны б.з.б. І мыңжылдықта мекендеді. Сақтар жайындағы толық мәліметтер грек-римдік авторларының еңбектерінде, сонымен қатар Парсы патшаларының жартасқа салынған суреттерінің сына жазуларында берілген.Геродот көне сақтарға өз еңбектерінде сипаттама берді. Скифтер – грек экзоэтнонимі (халықтың сыртқы атауы), Сақтар – парсы экзоэтнонимі. Өздерінше атаулары – сколоттар. Сақтар кезінде қоғам алғашқы қауымның ыдырауы және әскери демократияның қалыптасу деңгейінде болды. Сақтар шайқасты жүргізудің түрлі әдістері арқылы тарихи нақыштарды қалдырды. Алғаш рет скифтер Кіші Азияда 670 жж. саяси тартысқа қатысуды бастады. Б.з.б. 679—674/3 жж. Ишпакайдың скифтері мидийліктермен және Манна патшалығымен бірге Ассирияға қарсы соғысқа қатысты және сол соғыста Ишпакай қайтыс болады. Одан кейін скифтерді 673 жылдан бастап 654 жылға дейінгі уақытта Партатуа басқарды. Ол ассирийліктермен одақ құрып, олардан басқа Манна, мидий патшалары, киммерийліктер кірген антиассирийлік коалициядан шығады және ол үшін қабылдарлық шарт бойынша аяқталуына жағдай туғызып және нәтижесінде оның одақтасы ретінде шықты. Партатуадан кейін таққа оның ұлы Мадий (Мади) келеді. Мадийдің тұсында скифтер Ассириямен соғысқан мидяндарды (б.з.б. шамамен 653/652 жж.)жеңді, әрдайым Ассирияның одақтатары ретінде шығып, басқа тайпалармен бірге киммерийліктерді (б.з.б. шамамен 653/652 жж.) талқандап, Кіші Азияда біраз жеңістерге жетті. Шығыс Жер орта теңізіне, Сирия мен Палестинаға тонаушылық жорықтар жасап, сақтар Мысыр еліне барады, бірақ Псамметих І перғауны оларға сый тартып, құтылады (қайтар жолда сақтар Аскалоне қаласындағы шіркеуді тонады). Б.з.б. 625 ж. Мидияның патшасы Киаксар болады. Ол сақтарды жеңеді және сақтар Кіші Азия жерінен кетеді. Ақырында сақтар Кіші Азия жерінен 585 ж. кетеді және Спаргапиф патшасының басшылығымен Солтүстік Қара теңіз маңындағы жерді мекендейді.

Б.з.б. 605-545 жж. –сақ патшасының ұлы және жеті даналардың біреуі болған Анахарсис өмірі

 

  Анахарсис – Спаргапифтың ұлы Ликтің ұлы Гнурдың ұлы. Солон тұсында Афина қаласына келіп, Солонмен кездеседі. Анахарсис дана, философ және әр нәрседе ұстамдылық болудың жақтаушысы болып табылады, оны жеті даналардың бірі етіп санап және көптеген дана нақыл сөздер мен жаңалықтардың авторы болып саналған. Анахарсистің 50-ден артық нақыл сөзі бар: "Адамдардың мінез-құлықтары жайында ойлар"; " Адамдар арасында қарым-қатынас жайында"; " Өз қадыр-қасиетті сақтау жайында"; "Күндеушілік жайында"; "Тілдің мәні жайында"; "Теңізде жүзу жайында"; "Гимнастика жайында"; "Саясат пен әлеуметтік құрылым жайында"; "Маскүнемдіктің күнәсі және зияны жайында"және т.б. Анахарсистің он «киникалық» жазулары белгілі: лидийлік патшаға Крезу (екі), афиндіктерге, Солонға, тиран Гиппархқа, Медокқа, Аннонға, патшаның ұлына, Терейге – Фракияның қатал әміршісіне, Фразилохқа. Аңыз бойынша Анахарсис зәкір, жетілдірілген көзешілер ортасын және желкенді ойлап шығарды. Скифияға оралғаннан кейін оныжат жердің грек діни рәсімін істеуі үшін өлтірген. Оны туған ағасы сақ патшасы Савлий садақпен өлтірген.

Б.з.б. 530 ж.–Массагет патшайымы Томиристің парсылардың патшасы Кирді талқандауы

 

Каспийдің арғы жағындағы даланың ұшы-қиырсыз құпиялы кең-жазықты сақ тайпалары мекендеген, өзендерді бойлап сан жетпейтін табындармен бірге көшіп ет пен балықпен тамақтанды. Жазық далада астық егіп және құнарлы қара топырақты жерден мол астық өнімін алған. Парсы патшасы Кир кең-байтақ жерге ие болған осы қауіпті жауынгер тайпаларға қарсы шығу үшін жаңа жорық ойластырды. Көшпенді сақ тайпаларының өмірлері айтарлықтай бытыраңқы болды және бір айбарлы халық болып тек ортақ қауіпсіздік кезінде жиналады. Сол кезде барлық тайпалардың көсемдерінің ішінен бір басшыны тағайындаған және соғыс немесе апат жағдайы кезінде бәрі бірдей оған бағынған. Томирис массагет тайпасы көсемінен қалған жесір әйелі- ол осы лауазымға өзінің қайтыс болған күйеуінің орнына сайланған. Томирис массагеттердің сақ тайпасының патшайымы. Кир әскерлерін жинап, массагеттерге жорық жасаған. Аракс өзенінен өтіп, ол массагеттерге өзгеше тұзақ жасаған. Парсылар жауынгерлік күші кем әскер қорғаған шарап қоры бар лагерді қалдырдығ ал негізге әскер өзен жағына шегінген. Массагеттер,... дайындалған мерекелік ұлан-асыр тойды көріп, ... қарсыластарын жеңгеннен кейін жатып, тойларын бастады, ал тамақ пен шарапқа тойғаннан кейін, ұйықтап қалады. Парсылар олардың көбісін өлтірді, ал басым бөлігін тұтқынға алады, олардың ішінде массагеттерді басқарған Томирис патшайымының ұлы Спаргапиф болды». Бұл туралы хабар алғаннан кейін Томирис Кирге хат жолдады: «Қанқұмар Кир, ... менің ұлымды қайтар да,есен сауыңда жөніңді тап... Егер өйтпесең, Тәңірі атымен, массагеттер әміршісінің атымен ант етіп айтайын, қанға қаншама тойымсыз болсаң да, адам қанын сусының қанғанша ішкізермін». Геродоттың еңбектеріне сүйенсек тұтқынға алынған Спаргапиф Кирды оны босатуға көндіреді, ал «босатылғаннан кейін өз-өзіне қол салады». «Кир Томириске құлақ аспағаннан кейін, Томирис өзінің бүкіл әскерін жинап Кирге қарсы соғысты бастайды... Парсы әскерінің басым бөлігі талқандалып, Кирдің өзі қаза табады». Томирис Кирдің басын адам қанымен толтырылған шанашқа салып: "Сені жеңсем де, жан дегендегі жалғыз ұлымды аярлықпен қолға түсіріп, сен менің түбіме жеттің. Мен айтқандай саған адам қанын ішкіземін»

Б.з.б. 519 ж. – парсы патшасы Дарийдің Орталық Азияның сақтарына жасаған жорығы

 

Б.з.б. 519 ж. Дарий Орта Азияны мекендеген сақтарға қарсы жорық жасаған. Дарийдің өзі бұл жайында былай жазды: «...Сақ жеріне аттандым...өтіп шықтым...өлтірдім; басқасы тұтқынға алынып, байлап әкелінген;... мен оны өлтірдім...тұтқынның аты Скунха... Менің еркімде болғандықтан, басқасын бастық етіп тағайындадым. Жерді иелендім». Осылай жорық нәтижесінде Дарийге Орта Азия сақтарының бір бөлігі бағынған.

Б.з.б. 512 ж. – парсы патшасы Дарийдің Қара теңіз маңындағы жерді мекендеген скифтерге (сақтар-парадарайа)жасаған жорығы

 

Осыдан б.з.б. шамамен 512 Дарий Қара теңіз маңындағы жерді мекендеген скифтерге қарсы жорық жасау туралы шешім қабылдады. Оған дейін Каппадокияның сатрабы Ариарамн30 кемесі бар шағын флотпен Қара теңізден өтеді де, алдағы жорыққа керекті мәліметті алу үшін тұтқындарына түсіреді. Дарий әскері Солтүстікке аттанып, Босфор арқылы өтті. Дунайға жақындағанда, олар гректердің кемелерін пайдаланып, одан өтті де, скифтердің жеріне кіреді.Скифтер қарсыластарының үлкен әскеріне қарсы шешуші шайқасты бастамай, өздерінің ұнататын «өртенген жер» тактикасын пайдаланды. Олар малды өзімен бірге айдап әкетіп, шөпті құртып және көздерін көміп, шегіне бастады. Сонымен бірге скифтердің атты әскері парсылардың жаяу әскерінің бөлек жасақтарына үнемі шабуыл жасап, оларды қырып-жойған. Скифтер Дарийдің қаптаған әскеріне төтеп бере алмайтындығын түсініп, көрші тайпалардан көмек сұрау үшін елшілерін жіберді. Өткен тайпааралық жиналыста таврлардың, агафирстардың, неврлердің, андрофагтардың, меланхлендердің, гелондардың будиндердің және савроматтардың патшалары болған. Гелондардың, будиндерің және савроматтардың патшалары скифтертерге көмек көрсетуге келісімін берді. Агафирстердің, неврлердің, андрофагтардың, сонымен қатар меланхлендердің және таврлардың патшалары бас тартты. Скифтерді олардың аумағының ішіне қарай қуғындау Дарийдің әскерін жүдетті. Сол кезде парсылардың патшасы скифтерге елші жібереді, олар скифтердің көсеміне Иданфирске сөйлейді: —Скифтер, неге бізден қашасыңдар? Егер өздеріңді бізге қарағанда күшті деп санасаңдар, шайқасқа шығыңдар. Егер әлсіз болсаңдар, біздің әміршімізге «жер мен суды» жіберіңдер және бас иіңдер. —Парсылар, біз сендерден қашпаймыз. Біз тек бұрынғы заманнан бері үйренген қалыппен өз даламызда көшіп жүрміз, — деді Иданфирс мысқылдап. Азық-түліктің жеткілікті қорлары және скифтерге қарсы соғысты бастау мүмкіндіктің болмағандығынан Дарий шегінуді ұйғарды. Скифтерден кенет шегінуін жасыру үшін ауру және жараланған жауынгерлерді, обоз бөлігін, жағылған оттары бар тұрағын қалдырып, парсылар түн ортасында кері шегінді.

Б.з.б. 6-5 ғғ. –Тиграхауда сақтарынан шыққан «Алтын Адамды» көму уақыты («шошақбөріктілер»)

 

К. А. Ақышевтың басқаруымен Қазақстандық археологиялық экспедициясы 1969 ж. 30 шақырым жерде орналасқан үлкен қорғанның қазу жұмыстарын бастады. 3 кмсозылған биіктігі 15 м 45 жер пирамидалары орналасқан үлкен қорған жанында болғандықтан, Есік қорғаны халық аңыздарының назарынан құр қалған. Қорғанның биіктігі 6,5 м. Көне заманда басқа қорғандар сияқты Есік те тоналған болатын, бірақ тонаушылар қазіргі кездегі дүние жүзілік ғылымда "Есік қорғанынындағы Алтын адам" дегет атпен белгілі адам сүйектері жатқан қабырға ішіндегі бейітке назар аудармай қалдырған. Бұл алтын киім киген сақ жауынгерінің сүйектері болған бейіт. Сол жерде жерленген адамның шамамен алғандағы жасы —18. Жынысы анықталмаған. Бас киіміне қарағанда, жерленген адам тиграхауда сақтарынан шыққан. Бейітте киімге тігілген, табақ алтыннан жасалған төрт мыңнан артық әшекейлер, аяқ киім мен бас киім, сонымен қатар алтын жүзіктер, мүсіншелер, қола және алтын қару-жарақтар, әр түрлі ыдыстар табылған. Бейіттің ішінен 26 жазу белгілері бар күмістен жасалған ыдыс табылған. Осы жазудың мағынасы күні бүгінге дейін анықталған. "Алтын адамды" заңды түрде дүние жүзілік өнер мәдениетінің нағыз үлгілерінің бірі ретінде санау,а болады. Қанатты барыс үстіндегі "Алтын адам" бейнесі Қазақстанның ұлттық рәміздерінің бірі болып табылады. Сақ жауынгерінің көшірме нұсқалары Қазақстанның көптеген қалаларында орнатылған, олардың біреуі Алматының бас алаңындағы Тәуелсіздік монументінің үстінде орналасқан. Қазақстан президентінің штандартантында да қанатты барыс үстіндегі сақ заманының жас көсемі бейнеленген. "Алтын адам" деген атауы оның киімі скиф-сақ аң стилінде орындалған 4000 алтын айылбас пен тілімшелерденжасалғандығына байланысты болған. Қорғанның диаметрі 60 метр, биіктігі - 6,5 метр.Үймесінің нақты құрылымы жоқ, бірақ көпқабатты болып келеді (3-4 қабат). Ұсақ жұмыр тастардың қабаты ұсақталған тас пен саз қабатымен кезектеседі. Жерлеу камерасы тянь-шань шыршасының өңделген бөренелерімен жабдықталған.

Б.з.б. 4 ғ.–б.з. 4 ғ. –Тайпалардың сармат одағының өмір сүру кезеңі

 

Сарматтар Оңтүстік Орал мен Батыс Қазақстаннан бастап Дунайға дейінгі дала аймағын мекендеген егін шаруашылығымен айналысқан көшпенді ирантілді тайпалардың жалпы атауы. Көне авторлар өз атаулары және көшпенді әлеміндегі әр түрлі көш бастайтын орны бар түрлі сармат топтарын атап кеткен: аорстар, сирактар, роксоландар, языгтер, аландар. Долихокрон еуропоидтарына (бас сүйектері кішкентай) жатқан аландардан басқа, сарматтар антропологиялық жағынан брахикран еуропоидтарына (бастары жалпақ және дөңгелек ) жатқан. Кейінгі сарматтар монголоид нәсіліне жатқан. Көне авторлар, олардың ішінде Геродот та, сарматтардың тегі скиф жігіттеріне тұрмысқа шыққан амазонкалардан басталады. Бірақ дала сұлулары күйеулерінің тілдерін жетік меңгерген жоқ. «Сондықтан сарматтар бұрмаланған скиф тілінде сөйледі», — деді тарихшы. Шамасы сарматтар скифтердің негізгі бөлігінен ерте бөлініп шықты: Авестада сарматтар «сайрима» деген атпен белгілі болып, «жоғарғы билеушілердің билігін көрмеген» көшпенділер болып аталған. Расында сарматтар көрші скифтерден әлеуметтік дамуы бойынша артта қалып, өз мемлекеттері әлі болған жоқ. Б.з.б. VII—V ғасырларда сарматтар рулық құрылыстың ыдырауын бастан кешірді. Мал-мүлкі мен әлеуметтік теңсіздік артылды. Тайпаларды әскери ақсүйектерінен құрылған жасақтарға негізделген көсемдер басқарған. Б.з.б.ІІІ ғ. тату қарым-қатынастар жаушылықпен және сарматтардың Скифия жеріне шабуылмен алмастырылған. Сарматтардың скифтер жеріне жасаған үздіксіз шабуылдары және ақырында оны басып алулары сармат скифтерінің Еуропалық Скифияға — Қара теңіздің солтүстік бөлігіне және Солтүстік Кавказға жаппай қоныс аударумен аяқталды.

Б.з.б. 209-174 жж. - Хунно шаньюй Мөденің тұсы

 

Мөде шаньюй Туманның ең үлкен және жақтырмаған ұлы болған, юэчжилер кепілгерді талап етіп сұрағанда Мөдені жіберген. Мөденің өгей шешесі мен екінші ұлының анасының ықпалымен Тумань Мөдені юэчжилер өлтірсін, ал оның екінші ұлы таққа отырсын деп юэчжлерге шабуыл жасауды жоспарлады. Бірақ Мөде әкесінің ойын алдын ала біліп, шабуылдың басында өзінің күзетшісін өлтіреді. қол астына 10 мың отбасын беруге мәжбүр болды.Мөде жауынгерлерді үйретті.Ол ызылдаған жебені пайдаланымға енгізді және жауынгерлерге өзі жебені жіберген жерге атуды бұйрық берген Бұйрықты орындамау үшін олар өлім жазасына берілген. Бір күні ол өзінің жақсы көретін атын атып, ал оған садақ атпағандардың басын кесті. Одан кейін ол жақсы көретін әйелін атып, атпағандардың ьасын шауп тастады. Ақырында, Мөде өзінің әкесін атып, жауынгерлердің біреуі де оған қарсы тұра алмады. Осылай ол б.з.б. 209 ж. ғұндардың билеушісі болады. Одан кейін Мөде шығыс көршілері дунху тайпасына шабуыл жасап, оларды жеңеді. Жорықтан оралғаннан кейін, Мөде юэчжи тайпасына (шығыс көршілері, кушандардың арғы аталары) қарсы соғысты бастап, оларды жеңіліске ұшыратады. Б.з.б. 200 ж. Мөде император басқарған қытай әскерін қоршауға алып, оларды қоршауда 7 күн ішінде ұстады. Қытай императорынан сый алған Мөденің әйелі оны императорды босатуға көндірді. Хунно және Қытай елі екі мемлекеттердің тең дәрежесі белгіленген бейбітшілік пен туыстық шартын жасасты.179 және 177жж. Бейбітшілік пен туыстық шарты расталған. . Б.з.б. 174 ж. Мөде қайтыс болады.

Б.з.б. 174-161 жж. –хунно шаньюйі Лаошань тұсы

 

Мөденің ұлы, Лаошань юэчжілерді талқандады, шекараларын нығайтып, жер аударған қытай төрелерден тұратын шенеуніктердің аппаратын құрды. Дербес саудаға қол жеткізу үшін екінші Хунно-қытайлық соғысты бастап және б.з.б. 162 ж. пайдалы жағдайға қол жеткізді. Билікке келгеннен кейін, Лаошань бейбітшілік пен туыстық шарты бойынша қытай ханшайымын әйелге алуға тиісті болған. Хань Вэн-ди ханшайымды хунно жеріне келгеннен кейін Лаошаньмен достасып кеткен Чжунсин Юэ әтегімен бірге жібереді. Юэ шаньюйге уақтылы салық салуды орнатуға көмек көрсетті, қытай тіліндегі есеп кітаптарын бастады және императорға арналған хаттарды жазуға көмектескен. Юэ тіпті хунно әскери жаттығулар жасау үшін бос уақыттары жеткілікті, ал қытай шаруалары үнемі шаруашылық жұмыстарымен айналысатындықтарынан, хунно тайпасының тұрмыстағы қарапайымдылығының пайдасы жөнінде Лаошаньға айтты. Жеңістен кейін хунно халқының батылы жетіп, шекараға шабуыл жасауды бастады, 10 000 адамнан тұрған жасақтар Ляодун және Юньчжун және Чжили жеріндегі Дайцзюнь қаласына шабуыл жасаған. Шаньюйге жіберген хатта Хань мен хунно достастығы, соғыстың мәнсіздігі, хунно халқына арналған сыйлықтар (тары, күріш, зерлі мата, жібек, мақта материалы) жайында айтылған. Император қашқын қытайлықтарды қайтаруды талап еткен жоқ, алайда шекарадан өз бетімен өту үшін өлім жазасын орнатқан. Шаньюй осы шарттарды қабылдаған. Б.з.б. 161 ж. Лаошань қайтыс болды.

Б.з.б. 161-126 жж. –хунно шаньюй Цзюнчэнь тұсы

 

Лаошанның ұлы.Лаошань Қытаймен бірге жүргізілген сауда бойынша шешілмеген мәселені өзінің ұлы Цзюнчэнге қалдырып, 161 ж. қайтыс болады. Цзюнчэнь төрт жыл бойы бейбіт жағдайын сақтап, бірақ еш нәтиже алмай 158 ж. соғысты қайта бастады. Хунномемлекетінің 30 мың жауынгерінен тұрған екі жасақ Қытайға шығыс пен батыс бөліктерінен басып кірңп, оларды тонап, кетеді. Шекаралық атыс дабыл жүйесі шабуыл жөнінде уақытында хабар берді, алайда қытай үкіметі әскерді жылдам жия алмады және олардың әскері шекараға жеткенде, хунно алыста болды. Келесі жылдары хунно халқына жетістікті дәмелендірді. 157 ж. Вэн-ди қайтыс болып, 156 ж. Цзин-ди таққа отырады. Патша аралығы сыбайластар топтар арасындағы күреспен бірге болды. Жеңілген жақ жазалануға тиіс болып, қарсы тұрып хунно халқынан көмек сұрады. Алайда жаңа үкімет ішкі қиындықтарды жеңе алды. Хунно қолдау көрсетпегендіктерінен, 154 ж. көтеріліс басылған. Есесіне олар армандағандарына жеткен: шарт бойынша 152 ж. дербес айырбастау үшін шекаралық базарлар ашылған, оған қоса шаньюйге үлкен салыммен бірге қытай ханшайымы жіберілген. 152 жыл хунно халқының күш-қуатының шарықтау шегі болды.Цзюнчень тұсында ғұндар одан әрі күшейді, бірақ соңында оның құлдырауы орын алған. Б.з.б. 158-152 жж. ол Қытайға кіші шабуылдарды жасаған, б.з.б. 152 ж. Қытаймен бейбіт келісімшартына отырды. Б.з.б. 140 Цзюнчэнді тұтқын алуға тырысқан У-ди Қытай императоры болады. Бұл әрекет сәтсіз болып, хунно мен қытайлықтар арасындағы соғысты жандандырды. Б.з.б. 126 ж. Цзюнчэнь қайтыс болады.

Б.з.б. 160 ж. – үйсіндердің Жетісуға қоныс аударуы

 

Басында үйсіндер Ганьсу аймағында юэчжлерге көршілес тұрды, сонан соң олармен болған ұрыс-керістердің салдарынан б.з.б. ІІ ғ. (б.з.б. 160 ж.) тиграхауда сақтарының мекені Жетісуға қоныс аударған. Біздің заманымыздың басында үйсіндер мен хунно арасында келіспеушіліктер пайда болған. Б.з.б. 170 жж. хунно көсемі Модэ үйсіндерді талқандап, Шығыс Түркістанды өз мемлекетінің құрамына қосты. Үйсін гуньмосы (билеушісі) Модэ тұрағына келуге және оның билігін мойындауға мәжбүр болды. Сонан соң үйсіндер хунно халқының әскери күші ретінде, соның ішінде Юэчжи тайпасын талқандауда маңызды роль атқарды. Жетісуға көшкеннен кейін, үйсіндер Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынасты орнатып, олармен бірге хунно халқына қарсы одақ құрған. Қытайлықтардың сипаттамалары бойынша, үйсіндердің бойлары аласа, көздері көк және шаштары сары болған. Антропологиялық жағынан олардың нәсілдік түрі еуропоидтық деп анықталады. Үйсіндердің астанасы Ыстықөл маңындағы Чигучен қаласы (Қызыл алқаптағы қала) болды. Біздің заманымыздың 5 ғасырда үйсіндер Памирге кетеді.

Б.з.б. 2 ғ.- б.з. 4 ғ. – Кангюй мемлекеті

 

Кангюй төменгі және орта ағыстағы Сырдария маңында белгісіз этникалық және тілдік пайда болудың (б.з.б. II ғ. — б.з. IV ғ.) бірлестігі ретінде болған Орталық Азиядағы көне қала мен иеліктің атауы.Кангюйдің батысында сармат-алан тайпалары, шығысында (Жетісуда)— үйсіндер. Кангюй оңтүстікте Ферғанамен және Согдпен, сонымен қатар ғұндардан оңтүстікке кеткен Юэчжи тайпасымен шектескен. Кангюйдің астанасы Битянь қаласы болды. Б.з.б. 2 ғ. Кангюй Юэчжи және хунно бағынған. Б.з.б. бірінші ғасырда Кангюй сармат және сармат-алан тайпаларына ұқсас Янь және Яныцай иеліктерін бағындырған. Б.з.б. 47-46 жж. кангюй басшысы Чжичжи басқарған солтүстік хунно көшбасшысын шақырған, ол кейін оның күйеу баласы болып атанады. Кейін Чжичжи қайын атасымен жанжалдасып, әйелін өлтіреді. Чжичжи үйсіндермен және Қытаймен жауласқан. Б.з.б. 36 ж. қытай шенеунігі Чэнь Тан жаза мен қамаудан құтылу мақсатында Батыс өңірде әскер жинап, Чжичжиді Кангюйде ұстады, оның әскерін талқандады, бекіністі өрттеп, бүлікші шаньюйді өлтірді Кангюй мемлекетіндегі саяси оқиғалар фрагменттік болып келеді. Кангюйде өзіндік жазуы болған. Соңғы 12 жыл ішінде "Күлтөбе" жерінде тарих ғылымдарының докторы Александр Подушкин басқарған ғалымдар тобы Кангюй мемлекеті халқының жазуы бар 15 кесте тапқан.Осы жазу арамей жазуына негізделген.Ғалымдардың пікірінше, Күлтөбе кестелерінің тілі шығыс-иран тілінің диалекттерінің бірі, шамамен айтқанда, көне-соғды (немесе архаикалық соғдылық).

Б.з.б. 58-36 жж. –хунно халқы арасында азаматтық соғыс

 

  Б.з.б. 60 ж. Сюйлюй-Цюаньцюйқайтыс болады (не өлтірілген болатын). Төңкеріс нәтижесіндебиліккеВоянь-Цюйди атпен билеген Туцитан келеді.Ол Қытаймен татуласуға, тайпалық ақ сүйектер тобын әлсіздендіруге және шаньюй тұқымын нығайтты. Б.з.б. 58 ж. хунну рулары қас шаньюйге қарсы шығып, Хуханьені шаньюй етіп жариялады. Оған қарамастан ғұндар арасындағы азаматтық соғыс қайта жанданды.Хуханьеге қарсы оның туған ағасы Чжичжи шықты. Адал ақсақалдар Хуханьені «халықтарға үстемдік етуге» шақырған, яғни соғыстар жалғаса берді, ең бастысы Қытайдан тәуелсіз болу. Бірақ шаньюйдің кеңесшісі ичжицзы-князь айтуынша, ғұн тайпасының ұлылығы қалды, ал Хань қуатты болып табылады, хунну тірі қалудың жалғыз мүмкіндігі — Қытайға бағыну. Хуханье шындыққа көніп, б.з.б. 53 ж. өз ұлын Чжулэй-цюйтанды әскерге Қытайға жібереді. Б.з.б. 36 ж. Чжичжи қайтыс болғаннан кейін хунно халқы арасындағы соғыстар аяқталды.

Б.з.б. 52ж. – оңтүстік хунно халқының Қытайдың бодандығын қабылдауы

 

  Б.з.б. 56 ж. Хуханье шаньюй таққа келеді. Хунномемлекетінде Хуханьенің інісі Чжичжи қатысқан билік үшін азаматтық соғыс басталды. Хуханье-шаньюйдің жағдайы тіпті қиындап қалған және оның серіктерінің бірі, шығыс ичжицзы-князь Қытайға бағынуды кеңес берген. Ру басылар кеңесінде хунно көсемдері осы шешімді қабылдау жайында дауласқан: "Бұл мүмкін емес, - деді ақсақалдар. - Ат үстінде соғысу бұл біздің артықшылығымыз, сондықтан біз басқа халықтардың үрейін ұшырамыз. Ержүрек жауынгерлер саны бойынша әлсіреген емеспіз. Қазір екі ағайынды тақ үшін таласады, оны ағасы болмаса, інісі алады. Осы жағдайда қаза табудың өзі даңқ болып келеді. Біздің ұрпағымыз бүкіл халықтарды бағындырады. Қытай қаншалықты қуатты болса да, хунну тайпасының бүкіл иеліктерін жаулай алмайлы, сонда не үшін ата-бабамыздың дәстүрлерін бұзамыз? Хань Үйінің вассалдары болу дегеніміз – марқұм шаньюйлердің намысын қорлау және ұятқа қалдыру... Берілген кеңестің тыныштық әкелетіні рас, бірақ енді халықтарға үстемдік қылмаймыз ". Ичжицзы-княздің сөзі олардың төбелеріне жасыл түскендей болды: " Үстемдік пен әлсіздіктің өз уақыттары болады. Қазіргі кезде Хань Үйі гүлденуде. Үйсіндер және отырықшы иеліктер оған бағынған.Хунно мемлекеті Цзюйдихэу-шаньюй тұсынан бері кішірейіп, өзінің бұрынғы қалпын қайтара алмайды. Ол қаншама нығая берсе де, ешбір тыныш күні болған жоқ. Қазір оның тыныштығы мен өмірі Қытайдың бодандылығына тәуелді болып отыр; онсыз... ол жойылады". Біздің заманымыздан бұрын 52 ж. шаньюй Ұлы қорғанға келіп, Тәңірдің ұлымен (қытай императорымен)кездесуді сұрайды. Гань-цюань императоры қала сыртындағы сарайда шаньюйді өзінің вассалы ретінде қабылдады. Шаньюйге сыйлықтар алып, императорды бүлікші хунно адамдарынанжәне рулардың көпшілігішаньюй деп атаған ағасы Чжичжиден қорғауға ант берді.

Б.з.10ж.–Хунно халқының Қытайдан тәуелсіздікті қайтаруы

 

Б.з.б. 31 ж. Хуханье қайтыс болады да, оның ұлдары кезек-кезекпен шаньюй болады: Б.з.б. 8 ғ. оның кіші ұлы Учжулю таққа отырады. Б.з. 3 ж. Қытайдың нақты билеушісі Ван Ман (Қытайдың нақты билеушісі) шаньюйден екі қытай қашқындарын қайтаруды талап етті. Шаньюй келіседі, бірақ Ван Манды оларды өлтірмеуді сұрады. Олар жазаланады. Шаньюйдің Ва Манға деген сенімін жоғалтты. Өзінің ұлылығын көрсету үшін, Ван Ман шаньюйге ескі мөрді тапсыруды бұйырады және жаңасын береді. Мөрдегі белгілер шаньюйдің вассалдық билеушісі емес, императордың қарапайым шенеунігі екендігін көрсеткен. Хуннореніштерін ұмытқан жоқ. 10 жылы Чэши князьдігі және хунну аяқ астынан оған қолдау көрсетеді. 11 жылы Ван Ман Учжулюді тақтан түсірілген етіп, ал Хян князін шанью етіп жариялады, оған жауап ретінде хунну Ван Манды император билігін басушы деп атады. Сол уақыттан бастап ғұндар Қытайдан тәуелсіз болып және Қытайға қарсы б.з. 48 жылына дейін соғысты.

Б.з. 48 ж. –оңтүстік хунно халқының Қытайдың бодандығын қайта қабылдауы

 

Осы оқиға хунно халқының тақ мұрагерлеріні-ықтимал үміткерлер санының артуымен байланысты. Хунно билеушісі Юй Хуханьенің балаларын және немерелерін тақ мұрагерлігі құқығынан айырғысы және таққа өзінің ұлын отырғызғысы келді. Озбырлық басып алудың нәтижесінде шаньюй болған ағасынан қалған таққа отырғандығына қарамастан, Юйдің билігіне ешкім қарсы шыққан жоқ, алайда дәстүр бойынша заңды мұрагерлері Хуханье-шаньюйдің – отбасының ең үлкені ретінде Иту-Чжясы және Учжулю-шаньюйдің ұлы Би болып табылады.  Юй тақ мұрагерлігінің ретін қайта өзгертіп, тақты ұлға мұрагерлік етуге оралды. Хуханьенің ұлы Иту-Чжясы қытай ханшайымынан туылған. 47 ж. ол Хуханьеге шартты бекіту үшін берілген және мұра ретінде оның үлкен ұлы Фучжулэйге қалған Юй Қытайдан жаулап алған патшалықты туыс емес адамға бере алмады.Иту-Чжясы өлтіріледі, ал тақ мұрагері Юйдің ұлы Удадихэу болады.  46 ж. көп ұзамай оның мұрагері Удадихэу қайтыс болады . Таққа Юйдің екінші ұлы Пуну келеді. Осы жылдары хунно жерін үш бәлекеттібастан кешірді: қуаңшылық, шегіртке және індет. Аштық пен індеттің салдарынан ғұндар жиырма жылдық соғыстарда жоғалтқан адам санынан артық адамнан айырылды. Жаңа шаньюй созылып қалған қытай соғысын аяқтауды шешеді және елшілерін Қытайға жіберіп, "бейбітшілік пен туыстық" шартын жасауды ұсынады. Би осы жағдайды пайдаланып қалды. Алдымен ол Қытай еліне ғұндард жерінің картасын жібереді, ал 47 ж. қытай билеушсінің өкіліне барып, Хань империясының бодандылығын алу ниетін білдірді. 48 ж. сегіз оңтүстік руларының ақсақалдары Биді Хуханье-шаньюй ІІ етіп жариялап, Қытайға қоныс аударады. Хуханьенің аты кездейсоқ алынған жоқ: Би Гуан У-димен одақ құрып, Қытайды өз руластарынан қорғаған. Б.з.б. 48 жылғы шарт б.з.б. 47 жылдың шартын қайталады.

93-155 жж. – солтүстік хунно халқының Батыстағы Жоңғарияға шегінуі

 

Солтүстік хунно мемлекетінің ыдырауы. Он жылдың ішінде (73-83жж.) Солтүстік Хунно мемлекетінде жанама белгілер көрсетпейтін келеңсіз өзгерістер орын алған. Гилюс ру басы Қытайға кеткен; ол 38 мың адам мен көп малды өзімен бірге алып барады. Батыс өңір иеліктері Қытаймен бірге Солтүстік Хунно мемлекетіне қарсы әскери одақ құру жөнінде келіссөздерді бастады. Хунно мен динлиндер арасындағы қарым-қатынас шиеленісе түсті, ал сяньби ақыр соңында қытайлықтармен одақ құрған. Жанжалдар жер аударуға әкелді: 85 ж. солтүстік хунно мемлекетінің онсыз да әлсіреген қуатына әсер етіп, жетпіс үш ру Қытайға қашады. Сяньби алғашқы соққы береді. 87 ж. олар хунно жерінің шығыс бөлігіне кіреді, және Юлю-шаньюй жеңіліске ұшырайды.Жау оны ұстап, терісін сидырған. Сяньби жетістікке жеткен жоқ; жаудың жазасын тартқызып, кері қарай жөнеледі, бірақ хунно арасында қалған үрей өз нәтижесін берді. 200 адам мен 8 мың әскерден тұрған 58 ру оңтүстікке қоныс аударып, Қытайға беріледі.  Келесі жылы Хунно мемлекетінде шегіртке өтеді, соғыспен қоса қуаңшылық басталады. 91 жылы батыс қытай билеушісінің орынбасары шаньюйді тағы бір рет талқандады, ол қашып, хабарсыз жоғалып кетеді. Жоғалып кеткен шаньюдің ағасы, Юйчугань өзін шаньюй деп жариялап, елшігін Қытай жеріне жіберіді де, бейбіт қарым-қатынас жүргізуді сұрады. Оған генерал Доу Хань қолдау көрсетті. Ол саяси теңдікті және кейбір дала тәртібін бұзбау үшін Солтүстік Хунно мемлекетін сақтап қалу туралы ұсыныс жасап, баяндаманы береді, себебі хунно оны қолдаған. Қытай патша сарайы шаньюйдің ұсынысын қабылдап, келіссөз басталып кеткенде, аяқ астынан Доу Хань тұтқынға алынып, жазаланады. Қолдаушысының қазасынан қорқып қалған Юйчугань солтүстікке қоныс аударады. Қытай шенеуніктері баяндамаларында қоныс аударуды бүлік ретінде көрсетті. Шаньюйдің ізіне түсу үшін мың қытай атты әскерін жібереді, оны келіссөздер үшін алдап әкеліп, оны өлтіреді, ал әскерін жояды (93 ж.).Юйчугань Мөде тұқымының ең соңғы солтүстік шаньюі болған. Осыған сүйене отырып, қытай ғалымдары 93 жылды хунно мемлекетінің аяғы деп есептеген. Шынында күрес әлі аяқталған жоқ. Солтүстік Хунно мемлекетінде әулеттер өзгерген: бітіспес халықтың басына әйгілі Хуянь руы келеді. 155 ж. сяньби хунно халқын талқандап, олар екіге бөлінеді. Бірінші бөлігі Еділ өзеніне кетіп, еуропалық хунно халқының арғы аталары болып табылады.Халықтың екінші бөлігі Жетісуға шегініп, Юебань мемлекеті атымен танымал болды.

Б.з. 2 ғ.-469ж. – Ғұн мемлекетінің өмір сүруі

 

Ғұндар – ІІ—IV ғғ. Орал маңындағы жерінде Орталық Азиядан қоныс аударған түркі тілдес хунну тайпасынан және IV ғ. 70 жж. Шығыс Еуропаға басып кірген жергілікті угр мен сарматардан құралған тайпалар одағы. Ғұндар Еділден бастап Рейнге дейінгі үлкен аймақты алып жатты. Қолбасшы және билеуші Аттиланың тұсында бүкіл романдардың батыс бөлігін жаулап алуды жоспарлаған (V ғ ортасы.). Ғұн халқының қоныс аумағының орталығы Паннонияда орналасқан.Ғұндар IV ғ. 70 жж. Солтүстік Кавказдағы алландарды жаулап, сонан соң Германарих мемлекетін талқандады, бұл оқиға халықтардың Ұлы қоныс аударуына әкелген. Ғұндар отстготтардың (Днепр сағасынында өмір сүрген) басым бөлігін бағындырып, оларды Фракияға (Балқан түбегінің шығыс бөлігінде, Эгей, Қара және Мәрмәр теңіздерінің арасында) шегіндірді. Сонан соң 395 ж. Кавказдан өткенсоң, ғұндар Сирия мен Каппадокияны (Кіші Азияда)ойран қалдырды және сол кездің маңайында Паннония (Дунайдың оң жағалауындағы рим провинциясы, қазіргі кезде — Венгрия )мен Австрияда қоныстанып, сол жерден Шығыс Рим империясына шабуылдар жасады (V ғасырға дейін ғұндар Шығыс Рим империясының герман тайпаларына қарсы одақтастары ретінде болып саналды). Жаулап алған тайпаларға алым салып, оларды өз жорықтарына қатысуды мәжбүрледі. Ғұн тайпалардың одағы (оған булгарлардан басқа, остготтар, герулдар, гепидтер, скифтер, сарматтар, сонымен қатар басқа да герман және герман емес тайпалар кірген) жердің нығаюына және шарықтау шегіне Аттиланың (434—453 жж. билеген) тұсында жетеді. 451 ж. ғұндар Галлияға басып кіріп, Каталаун алқабында римдіктер мен олардың одақтастарымен: вестготтар мен франктермен талқандалған. Аттила қайтыс болғаннан кейін империя ішіндегі жанжалдарды пайдаланып, олардан жеңілген гепидтер ғұндарға қарсы герман тайпаларының одағының көтерілісін басқарған. 454 ж. Паннониядағы Недао өзені мағындағы соғысы кезінде ғұндар жеңіліп, Қара теңіз маңайындағы жеріне шегіндірілген. Ғұндардың Балқан түбегіне кіру үшін жасалған 469 жылғы әрекеттері сәтсіз шығып, Аттиланың ұлын өлітіріп, оның басы Константинопольге әкелінген. Ғұндар ұзындығы 1,5 м жеткен алысқа ататын садақты пайдаланған. Садақ құрамды болды және ол берік мен серпімді болуы үшін оны жануарлардың мүйіздері мен сүйектерден қаптамасымен бекіткен. Жебелердің ұштықтары сүйектен, темірден және қоладан жасалған. Кейде жебелерге үрей ұшыратын ұшқанда ысқырық дыбысын шығаратын сүйектен жасалған бұрғыланған кішкене шарлар бекітілген. Садақ ерекше құтыға салынып, белбеудің сол жағына бекітілген, ал жебелер қорамсақтың ішінде жауынгердің артында оң жағында болған. Римдіктердің айтуынша «Ғұндардың садағы» немесе скифтедің садағы (scytycus arcus) көнеліктің ғасырына сай және тиімді қаруы болып табылған, римдіктердің аса бағалы әскери олжасы болған.

160-490жж. – Юэбань, «әлсіз» хунну халқының мемлекеті

 

Юэбань –қазіргі Қазақстанның оңтүстік жағының орталық бөлігіндегі хунну (тармақтардың бірі) халқының көне мемлекеті. Қытай халқына қарсы үздіксіз соғыстардан кейін, шамасы Жоңғар қақпасы арқылы Тарбағатайдан ығыстырып жіберілген хунндардың бір бөлігі Жетісуда қалып,V ғ. дейін өмір сүрген Юэбань иеліктерін құрған. Юэбаньда "әлсіз" халық қалып,күштілері шаньюймен бірге батысқа кетеді.Юэбань 4 тайпаға бөлінген: чуюе, чуми, чумугунь, чубань. Зерттеушілердің бір бөлігі Юэбань мемлекетінің атауы чубань тайпасынан шыққан деп есептейді. Юэбань осы жылдар бойы күшті көршілердің болмағандығынан төзіп, өмір сүрген. 490 ж. Юэбань мемлекетін Қара Ертісте Гаогюй мемлекетін құрған телес тайпасы талқандайды.

Б.з. 4 ғ.-555ж. –Жужан қағанатының өмір сүруі

 

Көшпенді монғол тілдес халықтарының одағы. Жужан қағанытың қалаушысы –Юйцзюлюй Мугулюй. Қытай дерексөздері бойынша, Юйцзюлюй Мугулюй тегі белгісіз құл болды. Бір күні оны сяньби тайпасы ұстап, мугулюйдеп атаған— сяньби тілінде"тақыр бас"деген сөз. Ол құл болып қалады, өскесін сяньби оған атты әскерде қызмет етуге рұқсат берді. Бұйрықты орандамағаны үшін (кешігіп қалу) өлім жазасына белгіленген. Мугулюй Гуанлюци шатқалына қашып, онда тағы 100 қашқынды жинайды. Олар Чуньтулинь аймағында қоныстанып, болашақ жужан қағанатының негізі болып табылған. 402 ж. оның ұрпағы Шэлунь, жужандардың билеушісі дала халықтарының ішінде бірінші болып, қаған деген лауазымға ие болады. Сонан соң жужандар тоба империясына қарсы соғысты бастаған. 550 жж. жужандар бірнеше жеңіліс тауып, пайда болған Түрік қағанатына бағынған.

434-453 жж. –Ғұн көсемі Аттиланың билеу тұсы

 

Аттила шамамен 410 жж. туып, оның әкесі Мундзук 420 жж. Рейнде бургундармен соғысқан. Аттила 434ж. бастап 453 ж. дейін ғұндардың билеушісі болған Ол өзінің қол астына Рейннен бастап Солтүстік Қара теңізге дейінгі аймақтағы варварлардың тайпаларын жинаған. Аттила өлімінен кейін бір ғасыр қткен соң гот тарихшысы Иордан варварлардың көсемі жайында былай деген: «Бардық ғұндардың билеушісі, бүкіл Скифия жеріндегі тайпалардың дүние жүзіндегі жалғыз басқарушысы барлық варварлар арасында ие болған аңызға айналған даңқы таң қалдыруға лайық». Өзінің үлкен ағасы Бледамен бірге Руга ағайынан биліктің мұрагерлері болады. Аттила және оның ағасы Византиямен бірге жүргізген келіссөздер барысында оларды 230 килограмм алтын төлеуге мәжбүрледі, оның ағасы тұсында Византия алтынды екі есе кем төледі. Билікті өз қолына алғаннан кейін 7 жыл бойы Аттила және оның ағасы варварлармен соғысқан. 437 ж. олар Бургунд патшалығын талқандады, бургундардың 20 мыңы қаза тапқан. 441 ж. екі ағайынды Византия иелігіне басып кіреді. Ғұндар Дунайдан оңтүстікке қарай жүру жолы бес күнге созылатын қашықтықтағы қазіргі Сербия жеріндегі аумақты жаулап алған. 444 және 446 жж. аралығында Аттила өзінің ағасын өлтіріп, ғұндардың жалғыз билеушісі болып қалған. Аттила 441-442 жж. Византияға екі жорық жасап, 447 ж. Византияны үлкен алым төлемақылары бар бейбіт келісімшартын жасауға мәжбүрледі. 447 ж. Византия Аттилаға алым төлеуді тоқтады және Аттила Византияға басып кіреді. Византиялық император кері қайтып, ғұндардың талаптарын орындауға мәжбүр болды:« Ғұндарға қашқындарды қайтару, өткен уақыт үшін жалақы ретінде алты мың литр алтын [шам. 2 тонна]беру; [ғұндардан] қашқан және төлеусіз өз жеріне өткен әрбірримдік әскери тұтқын үшін он екі алтынды төлеу; егер оны қабылдағандар осы ақыны төлемесе, олар қашқынды ғұндарға қайтаруға мәжбүр болады. Римдіктер ешбір варварды қабылдай алмайды». 448 ж. Византиялық император Аттиланы өастандықпен өлтіруге әрекет жасады, бірақ қастандық іске аспады. 451-453 жж. Аттила Батыс – Рим империясымен соғысты. 451 жылы Аттила Мец қаласын жаулап, талқандаған, сонымен қатар Трир, Кёльн, Реймс, Тонгер, Труа қалалары талқандалған. Аттила Галлия отралығындағы Орлеанға келіп, оны қоршауға алған. Орлеанға көмекке рим қолбасшысы Аэцийдің және везеготтардың патшасы Теодорихтің біріктірілген әскері келген. Аттила Тру қаласындағы Сенаның оң жағалауына өтіп, Каталаун алқабына (Орлеаннан шығысқа қарай 200 км-ден артық) барады Труадан солтүстікке қарай қазіргі кездегі Шампань провинциясының ұлан-байтақ даласында бас шайқас өткен Ұлы шайқастың нәтижесінде екі жақ көптеген жауынгерлерінен айырылды. Шайқастан кейін Аттила өз әскерін Италияға алып барады. 452 жылы ол Милан мен Павияны жаулап, Римге жетеді. Бірақ оба салдарынан Аттила өз жорығын тоқтатады. 453 ж. Аттила қайтыс болады.

490-540жж.–Гаогюй.Шығыс Қазақстандағы көне мемлекет

 

490 ж. Юэбань мемлекетінің талқандалуы және телес тайпаларының аймаққа кірудің нәтижесінде қалыптасқан. Гаогюйдің құрамына 12 ру кірген : Лифули, Тулу, Ичжань, Далянь,Кухэ, Дабо, Алунь, Моюнь, Сыфань, Фуфоло, Циюань, Юшупэй (Юкуаньпэй). Аңыз бойынша, Гаогюй хунн шаньюйдің кіші қызынан шыққан. Б.з. V ғ. аяғында жужандар Фуфоло әулетін жаулап алған. Доулун қағаны тұсында жужандар гаоцзюйлерге орнатқан бақылауды бәсеңсетті, фуфоло ру басы Афучжило және оның немере ағасы Цюнци гаоцзюй әскерін жинады, олардың саны 100 000 киіз үй болды. 487 ж. Қытайға қарсы соғысты ашуды қаламайтынын себеп ретінде пайдаланып, Афучжило өзінің әулетін Ертіс бас жағына көшірді және өзін тәуелсіз билеуші ретінде жариялады. Цюнци оңтүстіктегі билеуші болып, Афучжило жердің солтүстігін билеген. Оларды талқандау үшін жужандардың жасаған әрекеттер сәтсіз болып шықты. 490 ж. Афучжило Вэйге Юань Хунға елшісін жібереді және өзін Вэйдің вассалы мен жужандардың қарсыласы ретінде мойындайтынын айтқан. Гаогюйліктер эфталиттермен соғысып, Цюнци қаза табады, оның ұлдары тұтқынға алынған және оңтүстіктегі гаогюйліктері талқандалған. 496 ж. Афучжило қайтыс болады, Мивоту билеуші болып жарияланады. 508 жылы Мивоту жужандармен соғысқан. Жеңілген Мивоту 150 км-ге кері шегініп, тауда күшееді. Жужандар кездейсоқ далада вэйдің Мын Вэй әскеріне кез болады. Вэйліктер Гаоцзюйге көмекке келе жатыр деп ойлап, жужандар қашады. Мивоту оларды қуып жетіп, қырып-жояды, ал Футуның (Жужандардың ханы) басын алтынмен, күміспен, жылқымен, бұлғын терісімен Вэйге жібереді. 516 ж. Мивоту жужандарға қарсы соғысты бастайды, Мивоту тұтқынға алынып, өлім жазасына тартылады, ал оның бас сүйегінен Чоуну (Жужандардың ханы) өзіне кубок жасайды. Гаогюйліктердің көпшілігі Эфталиттерге қашқан. Шамамен 516 ж. Мивотуның інісі Ифу орданы қайта қалпына келтірді. 521 ж. Ифу жужандарды талқандады. 534 ж. жужандар Ифуны жеңіп, оның ағасы Юэцзюйоны шаншып өлтірілді. 537 ж. Юэцзюйді жужандар талқандап, және Ифудың ұлы Биди оны өлтірген. 540 ж. Биди жужандармен талқандалған. Гаогюй мемлекеті жойылады және Жужан қағанатының құрамына кіреді.

545 ж. –теле тайпасының жужандарға қарсы көтеріліс

 

545 жылы барлығына жуық азаматтар жужандардың басқаруын жақтырмады, солардың ішінде теле тайпалары мен көне түріктер болған. Теле тайпасының көсемі Түрік қағанатының негізін қалаған Бумынға бағынғысы келмеген. Жужандар қыспалығынан құтылу үшін, ол өз бетімен қарсы тұруға шешті, бірақ Бумын теле көсемінің ойын түсініп, өз әскерімен бірге Алтай тауының шатқалында орналасқан. Келген теле тайпалары Бумынға бағынуды шешті. Осылай, 546 ж.теле тайпасы(қытай дереккөздері бойынша 50 000 киіз үй) болашақ түріктер мемлекетінің құрамына кіреді.

Түрік қағанаты (552-603 жж.)

 

552-603 жж.– Түрік қағанаты (Көктүрік–аспан түріктері) – Ашин әулетінен шыққан билеушілері басқарған көне түріктер негізін қалаған Еуразиядағы ерте ортағасырлық мемлекет. Осы тайпаның тарихи ролі зор болған. "Түрік" сөзі "мықты, күшті" деген мағынаны беред, ал кейбір түркі тілдес халықтарда бұл сөз "бірге, бірлесе" деген бастапқы мағынасында қолданылады. Шарықтау кезінде Солтүстік Қытайдың, (Маньчжурияның), Манголияның, Алтайдың, Шығыс Түркістанның, Орта Азияның, Қазақстанның және Солтүстік Кавказдың аймағын бақылады. Осы мемлекеттің билеушісі Қаған болды, бұл қағанатта ең жоғарғы басқарушы лауазым болып табылған. Қағанаттағы екінші тұлға былябгу(жабғу) болып табылған, бірақ Қағаннан кейін билікті мұра еткен жоқ. Көбінесе ябғу қағанаттың белгілі бір шет аймағының билеушісі болған (мысалы, Истеми-ябғу Түрік қағанатының батыс аймағын биледі). Тақ мұрагерінің тегін деген атағы болды. Қағанаттағы басқа жоғары лауазымдарға шад, елтебер, бек, буйрук, тархан жатады. Түріктердің негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болды, сонымен қатар дала жануарларының табындары көп болғандықтан, қоршап ұстау арқылы шөп қоректі жануарларды аңлау болып табылған. Түріктердің негізгі тамағы ет, жақсы көретін сусыны қымыз болды. Киімдері мен шатырлары мал терісінен тігілген. Түріктер киізді және жүн маталарын жасаған. Малдың негізгі түрі қой мен жылқы болған. Түріктер темірді өңдеу техникасын меңгерді. Темірді өндіру жолы шикізаттық түрінде болған. Металлургияның дамуы түрік қағандарына өз әскерін қайта қаруландыруға жағдай жасады.

552 ж.– Бумын қағанның тұсы

 

545 ж. телес тайпалары жужандарға қайта қарсы шығып, жаңа түрік қағанатының басына түрік-ашина Бумын келді. Теле тайпаларын жаулап алғаннан кейін, Бумын жужан ханшайымына үйленуді талап етті. Жужан қағанының бас тартуы түріктердің және теле тайпаларының сюзерендері болған жужандармен жүргізген вассалдық қарым-қатынастың үзілуіне әкелген. 551 ж. Бумын қытай империясы Батыс Вэймен одақ құрды, олардың ханшайымына үйленіп, жужандарға шабуыл жасайды. Оларды жеңгеннен кейін ол қаған болып жарияланды, 552 ж. аяғында Иль-ханның (Ел - ханның) атағын қабылдайды. Иль-ханның дәлме-дәл мағынасы-"ел билеушісі". Ол басқа тайпаларға бірінші болып қосылған, түрік халықтарын бір мемлекет – түрік қағанат етіп біріктірген. Құл болып туған Бумын 552 ж. аяғында Иль –хан –"ел ханы" болып қайтыс болады.

552-553 жж. - Қара Ыссық–қағанның тұсы

 

Бумын–қаған қайтыс болғаннан кейін таққа оның ұлы Қара Ыссық–қаған отырады. Ол жужандарды талқандап, Даладағы түріктердің билігін нығайтты.Оның әкесі қайтыс болғаннан кейін жарты жыл өткен соң, жужандарды жеңген соң Қара Ыссық–қаған түсініксіз жағдайда қаза табады. Мемлекетті оның інісі Мұқан–қаған басқарады.

553-572 жж. – Мұқан-қағанның тұсы

 

Мұқан–қаған – Бумын–қағанның ұлы. Оның тұсында Түрік қағанатының шекарасы Сары теңізден Қара теңізге дейін кеңейді. Мұқан–қаған тұсында қағанатта тақ мұрагерлігінің тәртібі (інісі ағасына, үлкен жиені кіші ағайына мұра етіп қалдырған, ұлы әкесіне емес) және әкімшілік–аймақтық бөлінуі (басында төрт енші жеріне)орнатылды. 554 жылы Мұқан-қаған солтүстікке жасаған жорығы кезінде қырғыздарды, чиктерді өзіне бағындырды. Шығыста түріктер қидандарды, сонымен қатар татабтарды (хи), оғыз-татарларды бағындырды. Мұқан – қағанның тұсында оның ағасы Истеми Қара теңізге дейінгі батыс иеліктерін бағындырды. 554-558 жж. Түрік қағанатының шекарасы Еділ өзеніне дейін жетті. 562-565 жылдары түріктер эфталиттердің жерін Самаркандқа дейінгі аймақты жаулап алды. 567 ж. бастап 571 ж. дейін түріктер Әмудария бойындағы иеліктеріне шек қойылуына және жыл сайын түріктерге 40 мың алтын динар төлеуге себеп болған Иранға қарсы соғысты жүргізді. 563-564 жж. Мұқан-қаған Қытай патшалығына жасалған жорықтарға қатысқан. Жыл сайын Түрік қағаны Мұқанға100 тең жібек берген.

554-558 жж.- түріктердің Батысқа жасаған жорығы

 

Мұқан-қағанның тапсырмасы бойынша оның ағасы Истеми 10 түрік түменнен тұрған үлкен әскерді басқарып, 554 ж. батысқа қарай жорық жасады. Жужандар жасаған шабуылдар кесірінен әлсіреген үйсіндер қарсылық танытпады, сонымен 555 ж. жабғу ешқандай маңызды тойтарысқа тап болмай, Арал теңізіне жетіп, сол жерлерде өмір сүрген барлықтайпалар мен мемлекеттерді жаулап алған. 556 ж. ол абарларды бағындырып, хиониттердің, вар тайпасының және оларға қосылған жужандар бір бөлігінің қарсы соққысына тап болады. Оларға қарсы соғыс түріктер талқандалған тайпаларды Оралдың арғы жағына (сол жерде қашқындар авар болып аталған) көшіре алғанда 558 жылы аяқталған. Еділ өзеніне жеткенде, түріктер өзеннен өтпей, қайтып келеді. Сол кезде Иран Византиямен бірге келісімге келіп, түріктермен бірге эфталиттерге қарсы соғысты бастады.

563-567 жж.– түріктер мен эфталиттер арасындағы соғыс

 

562 ж. шахиншах Хосров Ануширванның әскері эфталиттерді жеңіп шығып , Тохаристанды алады. Олардан кейін Чачты жаулап алған түріктер де соққы береді. Чирчик өзеніне өткен соң, Истеми самаркандты жаулап алды. Бухарада жиналған эфталиттердің негізгі әскері шайқасты жазық далада бастауға бармай, тауға шегінеді. Шайқас 565 жылы Қарша маңында басталып, сегіз күн бойы созылып, Истемидің жеңісімен аяқталды. Эфталиттер Гатфар патшаны тақтан түсіріп, оның орнына Иранды түріктерге қарсы тартқан, шағаниан князі Фагоништы таңдаған, алайда Хосров І Анушивран Хорасанға оралды. Эфталиттердің мемлекеті ыдырап, түріктер мен ирандықтардың арасында бөлінген.

567 ж.– Византиядағы Маниах елшілігі

 

Эфталиттердің бұрынғы еліктерді бөлу барысында Соғда түріктерге беріледі. Соғдылықтар - азиялық саудада басты тұлғалардың арасында болған –олар түріктерге жужандардың тонауын мен эфталиттердің соғысын тоқтатуы үшін борышты болған. Алайда олардың Еуропамен сауда жасау ниеті Византияға жіберілетін бақыланбайтын тауарлардың жеткізілуіне ирандықтардың кедергі жасағандарына тап болды. Соғдылықтар Истемиді елшілік басқарған Маниах өкілінИранға жіберуге көндірген. Бірақ Хосров І Анушивран олар әкелген жібекті сатып алып, оны ашық түрде өрттейді де, Иран арқылы тауар өткізу оның болып табылмайтынын көрсетеді. Сонда Истеми Маниахты тура Византияға жібереді. Грек тарихшысы Менандр былай баяндаған: "... өкілдіктің мақсаты шетелден келген саудагерлерге жоғары баж салығын төлеткізген, Византиямен күрескен билеушілері болған сасанид Иранды айналып өтіп жібек сауда жөніндегі келісімді ромейлермен жасасу". «Соғдылықтардың шахиншах елінің шекарасынан жазасыз өтулері ол үшін керексіз болып табылады». Сондықтан елшілік Солтүстік Кавказ арқылы айналма жолды таңдады. Маниахтың керуені қарлы тауларды, жазық даланы, орманды, саз батпақты және өзендерді қалдырып, ақырында Византияға жетеді. Император келген елшілерді игі ниетпен қарсы алып, шығыс шет аймағының стратегі Земарх басқарған жауапты елшілікті түріктерге жібереді.

568 ж.– Түрік қағанатындағы Земархтың елшілігі

 

Истеми Земархты Қарашардың солтүстік-батыс жағындағы Йолдуз өзені бойындағы Актаг тауының, яғни Тянь-Шань тауының солтүстігінде орналасқан жазғы резиденциясында қарсы алған. Сонымен түрік жабғуы мен византиялық өкілі арасында олардың ортақ жауы: сасанид Парсы еліне қарсы одақ құрған. Истемимен кездесу үшін Талас өзеніне келген Сасанид елшісі қайтып оралады, ал түрік билеушісі Парсы еліне қарсы соғысты жариялады.

572-576 жж. – Таспар-кағанның тұсы

 

Таспар Бумын қағанның үшінші ұлы болған. Таққа келгеннен кейін, Таспар тең басқарушыларды («кіші қағандар») белгіледі: Шету (Қара Иссык Ханның ұлы) жиенін Эфту-хан ретінде, яғни мемлекеттің шығыс бөлігінің билеушісі етіп тағайындады, ағасын Жутань ханды Були-хан атағымен бірге батыс бөлігінің билеушісі етіп тағайындады. Чжоу императоры У-ди түріктермен Бейбітшілік пен туыстық шартын жасауға, жыл сайын қағанға 100 000 жібек матаны жіберуге және бірнеше мың адамнан тұратын түрік «елшіліктерін» қазына арқылы тамақтандыруға мәжбүр болды. Солтүстік Ци 577 жылына дейін түріктерге алым-сыйлықтарды жіберген. Таспар-қаған айтқан:« Оңтүстіктегі екі бала (Солтүстік Чжоу (Бэй Чжоу) және Солтүстік Ци (Бэй Ци)) бізге бағынса, кедейшіліктен құтылуға мүмкін болады». 577 жылы У-ди Солтүстік Ци елін жаулап алады, және Ци әулетінің соңғы өкілі Гао Шаои князі 577жылы түріктерге қашады. Таспар Гао Шаоиге қолдау көрсетіп, Чжоуға 578 жылы шабуыл жасайды. Ючжоу аумағын түріктер талқандаған. У-ди аяқ астынан ауруға шалдығып, қайтыс болады. Қыс бойы түріктер солтүстік Қытайды тонады. 579 жылы бейбітшілік жайында келіссөздер бастады. Жаңа император Сюань-ди Чжао ванның қызын Цяньгинь қағанына тұрмықа береді және Гао Шаоиді жіберуге сұрады. Қаған бас тартып, шабуыл жасайды. Чжоу императоры Хэ Жои елшісін қымбат сыйлықтармен бірге Таспардың тұрағына жібереді, Таспар Шаоиді жіберуге келісімін береді.Қаған Шаоиді аң аулауға шақырып, сол жерде оны байлап, Чанъань жеріне Хэ Жоиге жіберіледі. 581 жылдың аяғында Таспар-қаған ауырып қалып, қайтыс болады.

576 –Бумынның ағасы және Түрік қағанатының Батыс бөлігінің нақты билеушісі Истемидің өлімі.

 

Бумынның ағасы, Истеми қайтыс болады. Одан кейін құлдырауына дейін Түрік қағанатының батыс бөлігін бақылаған ұлы Кара-Чурин билікке келеді.

581 ж.– Қағанаттағы дағдарыстың басталуы

 

Таспар қайтыс болғаннан кейін іс жүзіндегі мирасқорлық механизмнінің жоқтығы салдарынан дағдарыс пайда болады Таспар өлімнің алдында тақты Торэмэнге мұра етіп қалдырады. Бірақ Мұқан-қағанның және оның кіші әйелінің ұлы, Торэмэн кіші болып саналғандықтан, шоншарлар оны қаған етіп белгілеген жоқ. Шетудің (болашақ Баға-Ышбар хан)әсерімен, шоншарлар Таспардың ұлы, Амракты қолдаған. Торэмэн енді таныла бастаған қағанды тақтан түсіруін ойластырып, өз қызметшілерімен бірге қағанды халық алдында қорлап, жазасыз жүрген. Тәуекелге бармай, түрік шоншарлары батыл, ынталы Шетуді қаған етіп жариялаған. Торэмэн Або-хан атаған алып, солтүстікке кетеді. Шету Баға Ышбара-хан болып атанады. Нәтижесінде осы жанжалдар бірнеше жылдан кейін Түрік қағанатындағы азаматтық соғысына әкелген.

599-603 жж.– Түрік қағанатының бөлінуі мен құлдырауы

 

Батыс қаған Кара-Чурин мен шығыс қағаны Жаңғар қаған. 597 жылы Юн-Улуг Кара-Цуриннен көмек сұрайды, себебі қытайлықтар Жаңғарды қаған етіп қоюды шешті және түріктердің көпшілігін оның жағына тартты. Осы жылы Кара-Чурин Еділ маңындағы тайпаларды талқандап, әскерін шығысқа көшірген. 599 жылы қытай генералдары Кара-Чуриннің әскерін талқандады. Юн-Улугтың өлімі Қара-Чуриннің қаған тағына жету жолындағы соңғы кедергіні жойды және 599 жылдың соғында түрік шоншарларының кеңесін шақырмай, өзін қаған етіп жариялағпн. Жаңғар қытай әскерінің қолдауымен қаған болып жарияланады. Жаңғар түгелдей қытай императорына тәуелді болып, оны Қара-Чуриннен қорғаған қытай әскерінің панасында болған. 599 жылы егде Қара-Чурин құлдыраған қағанаттың басына келеді. Қытайлықтар бірден шабуылға шығып, Ши Ваньсуйды қағанға шабуыл жасау үшін жібереді. Қара-Чурин соғыстан жалтарып, ұлын шығыс түріктерге шабуыл жасау үшін жібіреді, бірақ келген қытайдың қосымша әскері түріктерді кейін шегінуге мәжбүр етті. 601 жылы Қара-Чурин бастаманы өз қолына алып, Хынан маңында қытай генералын талқандады. Жаңғар және қытай генералдары Қара-Чуринге қарсы шығып, Ордостың солтүстік жағында Хуанхэнің солтүстік жағалауында лагерь болып көтеріледі. Сығин басқарған түрік жасағы өзеннен өтіп, Жаңғардың малын және адамдарын оңайлықпен жаулап алады. Қытай генералдары Ян Со және Лян Мо түрік жасағын қуып жетіп, олжаларын тартып алады, басқа қытай жасақтары басқа жолмен кесе-көлденең аттанады. Жеңіліске қарамастан, басқа түрік жасағы Жаңғардың ордасына екінші рет шабуыл жасайды. 603 жылы Қара-Чуриннің тылында оның қолбасшыларын талқандаған теле тайпаларының бүлігі шыққан. Қара-Чуриннің жеңілісіне куә болған шығыс түріктері Жаңғарға кете бастады, оларға татабтар да қосылып кеткен. Қара-Чуриннің өмірі жайында мәлімет аз. Қытай деректері бойынша, тайпалардың көпшілігі оны тастап кеткеннен кейін, ол Тогонға қашып, сол жерде қайтыс болды немесе өлтірілген.

603-630 жж. –Шығыс Түрік Қағанаты

 

Түрік мемлекетінің қуаты көп ұзамай әлсіреген Өзара соғыстардың күшеюі, әлеуметтік қарама-қайшылықтардың шиелене түсуі, қағанат жеріне Қытайдың жасаған шабуылы, көршілес елдерге қарсы жүргізген соғыстар салдарынан түрік қағанаты әлсіреген. 603 жылы Түрік қағанаты Батыс Түрік қағанаты мен Шығыс Түрік қағанаты болып бөлінеді. Алдымен Шығыс Түрік қағанатының билеушілері Қытай императорына (Жаңғар-кағанға) бағынған. Жаңғар-қаған өмірдің соңына дейін Қытайдың Суй империясына адал вассал болып өткен. 608 жылы Жаңғар Лоянға барып, ордасына оралады да, сол жерде қайтыс болады. Ян-ди бұрынғы қағандарға қарағанда, ол княздердің кеңесінде емес, қытайдың Суй императорымен тағайындадған. 615 жылы Жаңғар-қағанның ұлы Шібір-қаған Қытай империясынан тәуелсіздікті қайтарды. 615 жылы Шығыс Түрік қағанаты мен Қытай империясы арасында бірнеше соғыс әрекеттері жасалған. 617 жылы Суй империясы іс-жүзіндегі тіршілігін тоқтатады. Кенет түріктер Шығыс Азия жерінде қайтадан қуатты мемлекет болып, 619 жылы Шібір-қаған қайтыс болады. Оның мұрагері ағасы Чуло қаған тақ мұрагері болып, 620 жылы қайтыс болады. Чуло қағаннан кейін Қат ил-хан билеуші болып жарияланды. 621-624 жж. ол Тан қытай әулетіне қарсы соғыс жүргізген. 624-625 жж. уақытша бітімге дейін түріктер мен Қытай арасындағы соғыс 626 жылы жаңа уақытша келісімге келеді. 627 жылы Қат иль-ханға қарсы сеянто, ұйғұрлар, байырқы тайпалары шықты. Қытайлықтар Қат иль-ханды тұтқынға алады, Шығыс Түрік қағанаты өз тіршілігін орнатты.

603-704 жж. – Батыс-Түрік қағанаты

 

603 жылы Түрік қағанаты Батыс және Шығыс болып екіге бөлініп кетті. Батыс Түрік қағанатының шекарасы Азов және Дон теңізінен Тянь-Шанның шығыс тарамдарына дейін және Үндістанның солтүстік-шығыс аумағын қамтыды. Мемлекеттің өзегі дулу тайпасының мекені, Жоңғария мемлекетінің және нушиби тайпасы мекендеген Батыс Тянь-Шань аудандары болды. Қағандарды Ашина әулетінен басқарды. Астанасы (Қырғызстанның Токмак қаласының маңында) Суяб қаласы, ал жазғы тұрағы (Түркістан қаласына жақын) Мың-Бұлақ болды. Мемлекеттің орталығы Жетісуда орналасқан. Батыс-Түрік қағанатының алғашқы құрылғанында, қағанаттың ішінде белгілі бір анархия орнады. Сонымен қатар айта кету керек, осы кезеңде Батыс-Түрік қағанатының басшылары Қытай императорына тәуелді болды. (610-630 жж.) екінші кезеңде Батыс-Түрік қағанаты тәуелсіз мемлекет болып, әлемдік геосаясат алаңында белсенді ойыншы бола білді. (630-704 жж.) үшінші кезеңде Батыс-Түрік қағанатында өзара шиеленістер болып тұрды, Дулу мен Нушиби топтарының тайпалары шайқасты, олар Ашин руының өзге және басқа өкілдерін қолдады. Батыс-Түрік қағанатының соңғы шынайы тәуелсіз билеушісі Халлыг Ышбара-Жағбу хан (653-657 жж.) болды, ол қағанаттың қысқа мерзім болса да бірігуіне қол жеткізді. Қытайдың Тан империясымен күші тең емес соғысқа араласып, ал бұл өз алдына қағанаттың дербестігін жоғалтты. 657 жылдан 704-жылға дейін Батыс-Түрік қағанаты төртінші кезеңде іс жүзінде Тан империясының құрамында болып өмір сүрді.

610-618 жж. – Батыс-түрік қағаны Шегуйдің билеуі

 

Шегуй - 611/612 жылдан 618 жылға дейін Батыс-түрік қағаны, Янг-Соух-тегіннің ұлы, Кара-Чурин түріктің немересі. 598 жылы Қара-Чурин-түрік өзінің немересі Шегуйді қазіргі Ташкент ауданында орналасқан Шашты билеуге отырғызды. Таман-қаған қашып кеткеннен кейін ,оны нушиби тайпасының ханы етіп сайлады. Шегуй билеген басқармада Шығыс қағаны-Шибир-хан Түрк-шадпен мезгілді қақтығыстар болып тұрды. Бұл қақтығыстар Батыс қағанатына қандай да бір пайда әкелмеді. Шегуй Алтайды қағанаттың шығыс шекарасы етіп, өз билігін Тарим бассейні мен шығыс Памир төңірегіне дейін түгел таратты. Батыс-Түрік қағанатының қысқамерзімді гүлденуі жаңа мемлекеттің барынша аумақтық кеңею уақытымен, қарқынды баю мен әскери-тайпалық атақтылардың әсерінің өсуімен, қаған билігінің қамқорлығындағы тайпа күштерін әрдайым сәтті және тоқтамайтын дерлік жорықтарға біріктірумен болды. Оның тұсында мемлекет шыңдалды және тұрақталды.

618-630 жж.– Батыс-түрік қағаны Тон-жабғудың билеуі

 

Тон-жабғу - Қара-Чурин түріктің ұлы, Янг-Соух-тегіннің ұлы. Оның билеуін Батыс-түрік қағанатының гүлдену кезі деуге болады. 619 жылы ол киби мен сеянь тайпаларын бағындырды. Содан кейін ол Шығыс Түркістан, Самарқандты басып алды және оның мемлекетінің шекарасы қазіргі заманғы Пәкістан аумағына дейін барды. Тон-жабғу Қытай ханшайымен құдаласып, Қытаймен Шығыс-Түрік қағанатына қарсы одақ құрмақшы болды. 626 жылы Тон-жабғу әскерлері Тбилисиді жаулап алды. 626 жылдан 630 жылдары түрік әскерлері Иран одағына тиесілі көптеген Кавказ иеліктерін басып алды. Тон-жабғу әкімшілік өзгерістер жасады және өзінің өкілдері – тудундарды облыстарда даньды жинауда бақылау мен қадағалау үшін тағайындады. Ол Тун ябғу каған деген соғдиялық жазуы бар тиындарды шығарған деген жорамал бар. Ағасы Кюлюг-Сібір хан басқарған Дулу тайпасының көтерілісі кезінде қайтыс болды.

632-671 жж. – Бұлғар қағанаты

 

(632—671жж шамасында) Авар қағанатының әлсіреуі мен Батыс-Түрік қағанатындағы бүліктен кейін қысқамерзімде Шығыс Европа даласында түркі тілдес бұлғар тайпалар бірлестігі пайда болған. Негізгі аумағы азов және қара теңіз жағасында орналасқан. Бірігуге негіз болған бұлғарлық кутригур тайпасы еді. Кубрат Ханына (632—665 жж.) өзінің ордасын басқа бұлғарлық утигур (ертеректе түрік қағанатының тәуелділігінде болған) және оногур тайпасымен біріктіре алды. Бұлғар тайпаларын біріктіруді Кубраттың ағасы, Орган хан бастады. 635 ж. оқиғаны суреттей келе Никифор былай деді: «Сол бір кезеңдерде Органның туысы, ғұн-ғұндардың тақсыры Куврат авар қағанына және оның қарамағындағы барлық халыққа қарсы күшейді, оларға тіл тигізе отырып, оларды туған жерден қуып жіберді. (Куврат) Ираклияға елшілерді жіберіп, олармен бейбітшілік құрды, олар өмірлерінің соңына дейін оны сақтады. Ираклий де оған сыйлықтар жіберіп, ұлы Патрикияның ілтипатына бөленді». Кубраттың өлімінен кейін Бұлғар қағанатының аумағын оның бес ұлы: Батбаян, Котраг, Аспарух, Кубер, Альцек бөліп алды. Кубраттың әр баласы өз меншігіндегі ордасын басқара отырып, олардың ешқайсысында жеке келгенде хазарлармен бәсекеге түсетіндей күштері болмады. 660-жж. қарай хазарлармен қақтығыс үстінде Бұлғар қағанаты өзінің өмір сүруін тоқтатты.

634-639 жж. - Ышбар Хилаш-қағанның әкімшілік реформасы

 

634 жылы билікке Ышбара-Хилаш-Қаған келді. Өзінің ең алғашқы басқаруында-ақ қағанатта басқарушылық реформа жүргізуге мәжбүр болды. Ол "он оқ" әскери-әкімшілік жүйесін қалпына келтіруге талпыныс жасап көрді. Қағанаттың тіршілік етуіне басты қауіп-қатер туғызған түркі тайпалары дулу мен нушибидің мәңгі бәсекелестігі еді. Сондықтан қаған оларды бөлмекші болды. Батыс-түрік қағанатының этникалық ұйытқысы болған "он тайпа", Шудан Шығысқа қарай бөлінген бес тайпа – дулу, ал одан батысқа қарай бес тайпа – нушиби. Тарихи деректерде Батыс-түрік қағанатын басқаша "Он оқ будун" ("Он оқ елі") деп атаған. Бұл басым түркі тілдес халықтар еді: үйсіндер, Жетісу, Сырдария ауданының қаңлылары, Іле Алатауы, Балқаш маңы түркештері, Шығыс Қазақстан қарлұқтары, Ыстықкөл жағалауы шігілдері, Шығыс Түркістан яғмалары. Бес дулу мен бес нушибиге билеушілер Ашина ханзадаларынан емес, рутайпалық көсемдерден тағайындалды. Осылай Батыс-түрік қағанаты он оқ түрік одағына айналды, сондықтан әрбір ханға билік нышаны ретінде садақ берілді. Реформа қағанатты біріктіре алмады, керісінше, оның ықпалсыздық үдерісін күшейтіп, құлдырата түсті.

646-724 жж.– Тоныкөк. Екінші Түрік қағанатының саяси және әскери қайраткері

 

Оның айтуы бойынша, тәрбиені «қытай мәдениетінің ықпалынан» алған. Ежелгі түріктердің тәуелсіздігін қалпына келтіру кезінде – Эльтериш қағаны лауазымын қабылдаған Кутлугынның жақтасы және кеңесшісі. Сыртқы жаулап алушылық саясаттың белсенді бастамашы. Содан кейін Эльтериш кағаны Кутлугтың ұлы, Білге-қағанның кеңесшісі болды. Сондай-ақ Тоныкөктің өмірі тұсында 717-718 жж. алға қойылған құлпытастағы жазуы белгілі. Стеланы қою уақыты, өз-өзін ақтап алатын қандай да бір «құжат» болғанын болжауға мүмкіндік береді, онда Тоныкөк қағанатты құрғандағы еңбектерін суреттейді, өйткені дәл осы кезеңде 716 жылдан кейін Тоныкөк қуғында болып, жазадан Билге-қағанға тұрмысқа қызын беріп, туыстық қатынаста болғандықтан ғана құтылып кетті.

650-969 жж.– Хазар қағанаты

 

Негізі Ашин әулетінен шыққан ханзада басқарған хазарлармен қаланған. Солтүстік Кавказ, Ортаңғы және төменгі Жайық ағысын, қазіргі Қазақстанның солтүстік-батыс бөлігін, Азов теңізі маңын, Қырымның шығыс бөлігін, және Шығыс Еуропаның Днепрге дейінгі даласы мен орманды-даласын мекендеді.Мемлекеттің орталығы алғашқыда қазіргі Дағыстанның теңіз жағалауы бөлігінде болған, кейін Еділдің сағасына ауысты. Таңдамалы басқарушылар бөлігі иудаизмді қабылдады. Хазарлардан саяси тәуелділікте болған бірқатар шығысславяндық тайпалық одақтар еді. Алғашқыда хазарлар өздерін халықтың Ұлы көшуі кезінде Азиядан араласып кеткен, көптүрлі көшпелі тайпалардың бірі екендігін көрсетті. Олар ежелгі түркі тілдерінің бірінде сөйледі және 463 ж. Европада алғаш рет пайда болған огур тайпалық тобынан болды. Хазарлар туралы ең ерте анық хабар 555 жылы Псевдо-Захардың тайпалар тізімінде ескеріледі. Хазарларды дәрежелеу Түрік қағанатының тарихымен байланысты болды. Алғаш рет хазарлар едәуір әскери күш ретінде 602-628 жж., иран-византиялық соғысқа қатысты айтылды, онда хазар әміршісі Джебукан Иранға қарсы бағытталған түрік-византия одағының басты жетекшісі болды. 627 жылы хазар әскерлері Кавказдағы Албанияны талқандады және византиялықтармен бірігіп,Тбилисиді шабуылмен алды. 630 жылдардан бастап көптеген өзара тартыстар Батыс-Түрік қағанатының құлдырауына әкеп соқты.Осының нәтижесінде оның перифириясында Шығыс Европа даласында екі жаңа саяси құрылулардың пайда болуына әкелді. Қара теңіз жағалауында 632 жылы негізін Кубрат хан салған Ұлы Болгария, ал Каспий маңайында - Хазария пайда болды. Хазарлар алғашқы уақытта өздерін онша көрсете қоймады. VII ғасырдың соңында хазарлар Қырымның үлкен жазық бөлігін, Азов баурайын және Солтүстік Кавказды бақылауда ұстады. 737 жылы араб қолбасшысы Марван ибн Мухаммад (болашақ халиф) 150-мың жасақты басқара отырып, біруақытта Дербент пен Дарьял арқылы Хазарияға кенеттен баса көктеп кірді. Жасақтар хазар астанасы Семендерді шабуылмен алып, қағанның ордасы орналасқан Ал-Байд қаласына дейін жетті. Қаған өзінің иеліктеріне үңіле қаша жөнелді. Оны қуалай келе арабтар солтүстіктен ары қарай, бұрын-соңды болмаған, Дон мен Дунайға дейін жетті. Хазар жасағы талқандалып, қаған бейбітшілік сұратты. Тағын сақтап қалу үшін айырбас ретінде ол ислам дінін қабылдауға уәде берді. Арабтар қысымының геосаяси зардабы Хазар тұрғындарының қауіпті кавказ шекарасынан, алан тайпасы мекендеген Дон алқаптарының ішкі аудандарына және Жайық жағасына көшуі еді. Дунайдың сағасында жаңа хазар астанасы – Итиль пайда болып, көп кешікпей ірі сауда орталығына айналды. Дағыстан ескі астанасы Семендермен орталық облыстан Хазардың оңтүстіктегі қиыр аймағына айналды. Шамамен 740 жылы хазар әскербасының бірі – Булан иудаизмге өтті. IX ғасырдың басында Булан ұрпағы - Обадия қағаннан кейінгі мемлекетте екінші орынды алып, шынайы билікті өз қолына алды.Осы кезден бастап Хазарда басқарудың қос жүйесі орнады, онда елді жалған түрде ежелгі патшалық Ашина руынан шыққан қағандар басқаруды жалғастыра берді, бірақ олардың атынан шынайы басқаруды жүзеге асырған Буланид руынан шыққан бектер (патшалар) еді. Жаңа тәртіпті орнату өзара тартыспен, қақтығыспен қосақталғаны әбден мүмкін. Каварлар есімімен танымал хазарлардың бір бөлігі, басқарып отырған әулетке қарсы шығып, кейін бүлік басылған соң венгерлерге қосылып кетті. IX ғасырдың соңы мен X ғасырдың бірінші жартысында Хазар қағанаты әлсіреді, бірақ сонда да ықпалды мемлекет болып қала берді. 965-969 жылдары Хазар қағанаты орыстармен және оғыздармен талқандалды.

657 ж.– Батыс Түрік қағанатын Қытай әскері жаулап алған және екі бөлікке бөлінген

 

Ышбар Хилаш-қаған қайтыс болғаннан кейін дулы және нушыби тайпаларының арасындағы 16-жылдық тайпааралық соғысы басталды, ол Батыс Түрік қағанатын әлсіретті. Батыс Түрік қағанатының әлсіреуі VІІ ғасырдың ортасында Қытайдың Жетісу аумағына басып кіруіне әкеп соқтырды. 657 жылы қытайлықтар сеніммен Батыс Түрік қағанатын басып алды. Сол жылдан бастап Батыс Түрік қағанаты тәуелсіз мемлекет емес вассал иелігі болды. Жетісудың вассалды, отырықшыл халқы татар деп аталды, құлдыққа әскери тұтқындарда кірді.

682-745 жж.– Екінші Түрік қағанаты

 

679 жылы Шығыс Түрік қағанаты жойылғаннан кейін Таң империясына орналастырылған түрік тайпалары қағанатты құру мақсатында бүлік ұйымдастырады. Бүлікті Ашидэ Юаньчжэннің басшылығымен Ашидэ руының түріктер көтереді. Бүлікшілерді қытай әскері жеңіп шығады, қайтадан болған бүлікті ханзада Фунанның басшылығымен қолбасшының өзі басады. 3 жыл өткен соң 682 жылы өлтірілген Фунанның ең табанды майдандастары Ашина династиясынан ханзада Құтылықтың басшылығымен көтерілісті қайтадан көтереді. Сол жылдан бастап Екінші Шығыс Түрік Қағанаты қалпына келтірілді. Құтылық 693 жылға дейін басқарды. Одан кейін оның інісі Мочур қаған болды, ол 699 жылға дейін қытайлықтармен соғысты. 710 жылдан 716 жылдар аралығында Қағанатта Мочурға қарсы көтерілістердің айтарлықтай сериясы пайда болды. Солардың бірін басқан кезде Мочур қайтыс болды. Одан кейін қысқа уақыт оның ұлы басқарды, оны Құтылықтың балалары мен Мочурдың бауырлары құлатты. Кіші Күл-тегін Мочурдың ұлын өлтірді, ал үлкен ұлы Білге қаған болды. Білге қаған басқарған кезеңдер Екінші Түрік Қағанатының «алтын ғасыры» деп саналды. 741 жылы Екінші Түрік Қағанатында азаматтық соғыс басталды, ал бір жылдан кейін қарлықтар, ұйғырлар және басмалдар бірікті және түріктерді жойды. Түріктердің және олардың жауларының қарсы тұруы 745 жылға дейін жалғасты.

685-731 жж.– Күл-тегін

 

Білге-қағанның кіші інісі. Орталық Азиядағы түріктерге биліктің ерекшелігін қамтамасыз еткен, көптеген әскери жорықтарға қатысушы ретінде танылды. 710 жылы Тұнық-ұқпен және ағасымен бірге (болашақ Білге –қаған) түрік әскерімен бірге қырғыздарды жеңе отырып Хакасияға басып кірді. 716 жылы төңкерістің алдын алды және түрік тағына өзінің ағасы Моғилянды (Білге –қағанды) отырғызды. Оның құрметіне маңызды бөлгін балбалдар қатары - басшысы қырғыз барыс-қағаны болған, жеңілген қарсыластардың бейнесі құраған ауқымды жерлеу кешені құрылды. Күл-тегін эпитафиясы – VIII ғасырдағы түрік руна жазбаларының ескерткіші 1889 жылы Н.М. Яринцев Кошо-Цайдам алқабында, Орхон (Моңғолия) өзені жағасында табылды. Жазбаларды 1893 жылы дат ғалымы профессор Вильгель Томсен оқыды. Ескерткіштің құнды тарихи мәліметтері бар және бай лингвистикалық материалдарды береді.

704-756 жж. – Түркеш қағанаты

 

Қазақстан аумағындағы орта ғасырлық түрік мемлекеті. Ол Ташкенттен Тұрфан мен Бесбалыққа дейін жайылды. Қағанаттың астанасы – Суяб қаласы. Түркеш дулы тайпа одағына кірді және өз кезегінде қара-түркеш және сары-түркеш болып бөлінді. Олардың көсемі Үшлік, Жетісуда (Суяб қаласы) қытай губернаторын және соңғы батыс –түрік қағандарын құлатты және Қытай үкіметіне оны Қаған ретінде тану жөнінде талап жіберді. Үшлік қаған өзінің ордасын Суяб қаласына тігеді және қағанттың барлық аумағын түтіктіктердің 20 облысына бөліп береді. Әрбір облыстың 7 мың әскері бар. Қуатты түркештің шарықтауы Үшлік, Сақал және Сұлық сияқты қағандардың атымен байланысты. Үшлік 699 жылы алғашқы түркеш басшысы болды және сол кезде Суябты басып алды. Кіші (көшпелі) орда Іле өзенінің жағасында болды. 699 жылы ол ұлы Чженді Чанънанъға жіберді. У Цзэтянь патшайымы оны жақсы ниетпен қабылдады, ол түркештердің алдын ала құрметі деп есептелді. Қытайлықтардың жақсы ниетін таң үкіметі Шығыс түрік қағанатына қарсы одақтастарды іздеген деп түсіндіріледі. 706/707 жылы Үшлік таң лауазымы Хуайдэ Цзюнь Ван дегенді алды, яғни ішкі саяси атақ. Оның ұлы Сақал Цзоцяовэй Дацзянцзюнь деген әскери атақ алды. Үшліктің ұлы Сақал 708 жылы қаған болған кезде сары және қара түркештердің арасында азаматтық соғыс басталды. Көп кешікпей Сақалдың ағасы Чжен оған аз адам мен билікті бергені үшін көңілі толмады, көтеріліс жасады және Шығыс түрік қағанатын Қапаған қағанына алып берді. Чжен бірлескен күшпен Сақалды құлатуды ұсынды. Қапаған қаған қағанатқа басып кіріп Сақалды жойды, ол соғыста қайтыс болды. Одан кейін Түрік қағанатын нығайтқан Сұлық биледі. Сұлық өлгеннен кейін өзара ортаға түсті және қарлұқтар басып алды.

705 ж. – Арабтартың Орта Азияны жаулап алуының басы

 

Араб тайпалары б.э.д. ІІІ мың жылдықта Араб түбегінде өмір сүрген, VІІ ғасырда жаңа дін-исламның негізін қалаушы болған, Мұхаммед пайғамбар бірыңғай мемлекетке біріктірді. Мұхаммед өлгеннен кейін 632 жылы арабтар Парсыға және Византияға басып кірді, олар византия иелігін жаулап алды және Парсыны Араб халифатының құрамына толықтай қосты. VІІ ғасырдың бірінші жартысында арабтар Орта Азияны жаулай бастады. Бұл кезде Қазақстанның аумағын Түрік қағанаты билеп отырды, ол арабтарға тойтарыс беру үшін соғдылармен тығыс байланыс орнатады. 705 жылы араб әскері Мәуренахрды басып алу ниетімен түркеш шекарасына жақын келді. Жаңа жағдайларда Үшлік Қытаймен және соғдылармен одақ құрып арабтарды Пайкед пен Бухара маңында талқандайды. Үшліктің ұлы Сақал қаған арабтарды Орта Азиядан қуып шығады және осы өңірдің нақты гегемоны болды. 708 жылы қағандармен және оның Құл-Шоры тәуелділерінің арасында өзара соғыс басталады. Сақалдың туған інісі Жану Шығыс Түрік қағанының жағына шығып кетті және оған таққа күресу үшін көмек көрсетуін сұрады. Шығыс Түрік әскері жорыққа шықты және 710 жылы Болчу өзенінде түркеш әскері талқандалды. Сақал жаңа әскер жинай бастады, бірақ тағыда жеңіліске ұшырап өзі де тұтқынға түсті, ал қаған болып Жану отырады. Түркештердің жеңілісі арабтарға Орта Азияға қайта шабуылдауына және 711 жылы Самарқанды алуға мүмкіндік берді. 713 жылы арабтар Ходжентті, Ферғананы басып алды және Ташкентті басып алуға, ал 715 жылы Шығыс Түркістанды тастауға әрекеттенді.

715-738 жж. – түркеш Сұлық-қағанының билігі

 

711 жылы басталған арабтардың ықпал ету аймағын кеңейтуді (түркештер шығыс түріктерінен жеңіліс тапқаннан кейін) түркештер Сұлықтың басшылығымен қайтадан тоқтады, ол сол 715 жылы Ферғананы басып алушылардан тазартты. 717 жылы таланатты қаған Сұлық қағанның бұрынғы күшін қалпына келтіруге мүмкіндік туды. Арабтардың Мәуренахрға билігін мойындамайтындай түркештер құдыретті күш болды. Арабтардың Сұлық қағанды өздеріне қарай тартуға ниеттенгендеріне қарамастан, ол оларға қарсы сенімді және шешімді түрде әрекет етті. 723 жылы түркештер Ферғана қарлұқтарымен және Шаш тұрғындарымен бірге арабтарға ірі соққы берді. 724 жылы түркештер Соғдадағы көтерілісті қолдады және арабтарға қарсы партизандық соғысты жүргізуді бастады. Тек 732 жылы ғана арабтарға түркештерді талқандауға және Бұхараға кіруге мүмкіндік туды. 737 жылы Сұлық арабтарға қарсы жаңа тәсіл қолданды және өзінің әскерімен Тохаристанға жетті, бірақ жеңіліс тапты. Арабтар өз арасында түркештерді жемісті пайдаланды және Соғданы басып алуды аяқтады, Самарқанның, Ташкенттің, Отырардың қарсылығын басты және 738 жылға қарай түркештермен берік шекараны орнатты. Арабтардың одан әрі жылжуы Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстандағы қытайлықтардың Аталах тауындағы Талас өзеніндегі ұрысты аяқтады. Қытаймен бейбітшілік бұзылды және Сұлыққа екі жаққа соғысын жүргізуге тура келді. 738 жылы сары түркештердің көсемі Баға-Тархан Сұлықты өлтірді және билікті басып алды.

745-840 жж. – Ұйғыр қағанаты

 

742 жылы басмалдардан, қарлұқтардан, ұйғырлардан тұратын коалицияны түріктер жайратты. 742 жылдан бастап 745 жылдар аралығында осы коалиция мен түріктердің арасында ұрыс созылды. Сондай-ақ коалицияның ішінде ұрыс жүрді, одан ұйғырлар жеңіп шықты. 745 жылы ұйғырлар соңғы түрік қағанын талқандады және оның басын Қытайға жіберді, ол үшін император оларды жомарттанып сыйлады. Келесі екі жылда ұйғыр державасы Түрік қағанатының көлеміне қол жеткізбесе де үздіксіз кеңейді. 756 жылы Қытайда Ан Лушанның көтеріліс басталды. Ұйғырлар аталған көтерілісті басу үшін егжей-тегжей қатысты. 762 жылы ұйғыр қағаны манихейлікті қабылдады, ал келесі жылы манихейлік Ұйғыр қағанатының мемлекеттік діні деп жарияланды. 840 жылы енесей қырғыздары ұйғырларды жайратты және Ұйғыр қағанатының астанасын басып алды.

746 ж. – қарлұқтардың Жетісуға көшіп келуі

 

746 жылы Екінші Түрік қағанатына мұрагерлікке соғыста ұйғырлардан жеңіліс тапқаннан кейін қарлұқтар Жетісуға және Жоңғарияға көшіп келді. Қарлұқ жабғысының негізгі мақсаты далаға билік ету үшін ұйғыр қағанатымен күрес болып табылады. 751 жылға қарай қырғыздармен, шықтардың тайпаларымен және қалған түріктермен бірге оларға ұйғырға қарсы одақ құруға мүмкіндік туды.

751 г. – Талас шайқасы

 

Қарлұқтарды Жетісуға және Тянь-Шаньға көшірген кезеңде бұл жердегі жағдай қауырт болды. Арабтар Соғданы басып алуды, Самарқанның, Ташкенттің және Отырардың қарсылығын басуды және 738 жылға қарай түркештермен нығыз шекараны орнатуды аяқтай алды. Шабуылды қайта жаңғыртты және қытайлықтар 748 жылы Суяб қаласын талқандады. Араб және қытай екі әскері 751 жылы Талас өзенінде кездесті. Қиян-кескі ұрыс бес күн жалғасты және олардың жағына қарлұқтардың өтуінің арқасында арабтарды жеңумен аяқталды. Ұрыс Таң империясын шекарасының батысына ығысуға нүкте қойды. Сол уақытта қытай қолбасшылары араб күшіне айтарлықтай маңызды залал келтіре алды, ол олардың шығысқа, Жетісуға, Түркеш қағанатының жерлеріне ығысуын тоқтатты. Қытайлықтар Жетісудан қуылды, бірақ арабтарда жеңілген Соғдамен тұрақты көтерілістен кейін шегінуіне мәжбүр болды. Бұл жеңістің Орта Азия халқының тарихында маңызды орны бар: қытайлықтар оның шекарасында мың жыл бойы бой сұқпады, ол Орта Азияның бүкіл аумағында мұсылман дінінің дамуын қамтамасыз етті.

756-940 жж.– Қарлұқ қағанаты

 

Жоңғар Алатауынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі, Балқаш және Ыстық-көл арасындағы аумақтарды алып жатқан түрік мемлекетінің қалыптасуы, Қарлұқтар туралы алғашқы мәліметтер V ғасырға жатады. Бастапқыда олар Алтай мен Балқаш көлінің шығыс жағажайындағы аумақты алып жатты. VII ғасырдың ортасында қарлұқ бірлестігінің құрамына: бұлақ, шығыл, ташлық (үш қарлұқ) кірді. Бірлестік көсемінің ұраны – эльтебер. 742 жылы қарлұқтар ұйғырлармен және басмалдармен бірлесіп Шығыс түрік қағанатына қарсы шықты. Нәтижесінде шығыс түріктері талқандалды және олардың қағанатының орнына жаңа мемлекет- Ұйғыр қағанаты (745-840) қалыптасты. 746 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатынан жеңіліс тапты және Жетісуға көшіп кетті. VIII ғасырдың ортасында қарлұқтар мен оғыздардың арасында түркеш мұрасы үшін соғыс болды. Оғыздар осы соғыста жеңіліс тапты және Сырдарияға кетті, ал қарлұқтар Жетісуда қалды, ерте феодалды мемлекет – Қарлұқ қағанатын құрды. Қарлұқ басылары жабғы тәжін таға бастады. 756 жылы қарлұқтар түркештерге қарсы Жетісуға шабуылдай бастайды. Жеті жылдан кейін Суябты басып ала отырып, өзінің астанасын осы жерге ауыстырды. Түркештердің жартысы бағынысты болды, жартысы шығысқа көшіп кетті. Қарлұқ қатары Тянь-Шань тауы сілемелерінің батысын тез басып алды, Ферғананы және Сырдарияның ортаңғы ағысын арабтардан тазартты. Алайда қарсыластың әлсіздігімен тоғысқан жеңістердің ортасы көп ұзамай ауыр жеңілістерге ұшырады. 766-775 жылдары қарлұқтар Қашқарияны басып алды, ал VIII ғасырдың соңында өзінің ықпалын Ферғанаға таратты. 791 жылы ұйғырлар қарлұқтарды және Бесбалық тибеттерін жайратты, ал келесі жылы қарлұқтарды Ферғанадағы арабтар талқандады. 798 жылы ұйғырлардан батыс қарлұқтары жеңіліс тапты, ал 812 жылы жабағы толық жеңіліс тапты және ұйғыр әскері мал мен адамның үлкен көлемін басып ала отырып Ферғанаға дейін жетті. Арабтар жағдайда пайдаланды және жабағының Ертіске қашуына мәжбүр етті. Қарлұқтар ұйғырларға бағынуға мәжбүр болды. 840 жылы енесей қырғыздары Ұйғыр қағанатын талқандады, қарлұқтар босап шықты. Ұйғырлар Тұрфан алқабына және Ганьчжоу ауданына көшуге мәжбүр болды. Осы жағдайда қарлұқтар өз тәуелсіздігі туралы жариялады және Исфиджаб билеушісі, қарлұқ жабғысы Білге Күл Қадырхан қағанның жаңа тәжін қабылдап жоғары билікке өзінің құқықтары туралы ашық айтты. Орта Азияны басып алған саманилер түріктерге қарсы «қасиетті соғыс» жариялады. IX ғасырдың соңында арабтар Исфиджаб пен Таразды басып алды. Қағанның ордасы Тараздан Қашғарға көшірілді. 940 жылы Баласұғын мемлекетінің астанасы Шығыс Түркістанның түріктері – шығылдар мен ягмалар басып алды және Қарлұқ қағанаты формалды түрде болған жоқ. Ашина династиясының саласы болған қарлұқ қағандарының династиясы жаңа атау алып Қарағанидтер ретінде таныла бастады, олар ұзақ уақыт бойы Жетісу мен Сырдария алқабының қарлұқ және түркеш тайпаларын біріктері алды. Қарлұқтардың бір бөлігі Іле өзеніне көшіп кетті және сол жерде жаңа мемлекет Қойлық деген астанасы бар Қарлұқ хандығы құрылды. Қарлұқ бірлестігі көптеген рулық тайпалардың топтарынан тұрады. Қарлұқтардың анағұрлым ірі тайпалары Жетісуда және Оңтүстік Қазақстанда: түсхилер, шығылылар, әзкішілер, түркештер, халаджылар, шарықтар, барсхандар, ягмалар.

840 ж. – Енесей қырғыздарының Ұйғыр қағанатын талқандауы

 

839 жылы ақсүйек Қойыл-бек өзіне көмекке келген шатоға сүйене отырып, Қарақорымға шабуыл жасады. Хан өзін-өзі өлтірді және көтеріліске жанашырлық білдіргендер хан қылып жасөспірім Кесі-тегінді қойды. Қыс қарлы болмады, көп қой мен жылқы қырылып қалды, аштыққа қыстың ызғары қосылды және 840 жылғы көктемге қарай ұйғырлар аштықтан, эпидемиядан және туындаған өзгерістен кейінгі дүрбелеңнен әлсіреді. Қойыл-бектің көне жауы қырғыздарды көмекке шақырды және Қарақорымды алды. Хан және Қойыл-бек өлтірілді, олардың жақтастарының киізүйлері өртенді. Алайда, Халқа, Қарақорым, сондай-ақ ұйғырлардың барлық қазынасы қырғыздардың қолында болды. Қырғыздардың Қарақорымда тауып алған трофейлерінің санында қытай патшасының қызы, үш ұйғыр ханының әйелі болды.

840 ж. – Қарлұқ билеушісінің қаған лауазымын қабылдауы

 

Шығылы және яғма тайпалары, сондай-ақ түркеш тайпаларының бірі тұқси және орхон түріктерінің қалдығы қарлұқ тайпалық одағына кірді. Осы тайпалардың тарихы ІХ ғасырдан бастап бөлінген жоқ. Қараханид аңызы соманид әміршілерінің, Самарқанд және Бухара билеушілерінің бірі, 840 жылы жетісу түріктеріне қарсы жорықты аяқтаған және Исфилжабты басып алған Нух ибн Асад соғыс жүргізген бірінші мемлекеттік ұқаразанид династиясы Білге-Күл Қадыр-қағанды атады. Енесей қырғыздары Ұйғыр қағанатын талқандады. Осы жағдайда қарлұқтар өздерінің тәуелсіздіктерін жариялады және қарлұқ жабғы Исфиджаб билеушісі Білге-Күл Қадыр хан жаңа қаған лауазымын алып өзінің жоғары билікке деген құқығын ашық жариялады.

840-920 жж. – Қырғыз қағанаты

 

Енесей қырғыздары басқаратын Орталық Азия мен Оңтүстік Сібірдегі ерте орта ғасырлық түрік мемлекеті. VI—VII ғасырлардағы тайга халқына тәуелді қырғыздар наменгер-эльтебердің басшылығымен орталық азиялық мемлекеттердің перифериялық үлесін қалыптастырды. VIII ғасырдағы – басшылығында өздерінің бектері мен иналдары бар, қаған дәрежесіне үміті бар сепаратистік сала. 840 жылы қырғыздар Ұйғыр қағанатын талқандады, өзінің билігін Тува мен Моңғолияға таратты. Қалған ұйғырларды қудалай отырып қырғыздар Ертіс пен Амурға дейін жетті, Шығыс Түркістанның алқабына басып кірді. Қырғыз билеушілері династиялық және Қытай мен басқа да тең мемлекеттердің үй билеушілерінің неке қатынастары арқылы байланысты деп есептелді. Таң императоры қырғыздардың қағанына: «Сіздің хан екеніңіз, менімен бір әулеттен шыққан тегіңізден бастау алатыныңыз белгілі. Хань кезінде бейпін тайшоудың таланты бойынша көкте теңдесі болмады, достық құрды және шекарада қызмет етті. Егер садақ тартса тас жарғаны. Одан кейін ұрпақтары әскери өнерге көп шынықты, генерал болды. Оның заңды немересі дувэй Ли Лин бес мың іріктелген әскерді бастады, шөл далаға алысқа еніп кетті. Шаньюй қарсылық білдіру үшін мемлекет көтерді. Ли Лин күшті қарсылық білдіре алмады, өзі жеңіліс тапсада оны аты варвар тайпаларын сілкіндірді. Менің мемлекетім бэпин тайшоуы ұрпақтарының мұрасын қабылдады, хан да дувей ұрпағы болып табылады, сондықтан біздің әулеттеріміз бірікті және жоғарының кішіге қарым-қатынасының тәртібін білуге болады ма» деп жазды. 80 жылдан кейін (шамамен 920 жылы) Қырғыз державасы Моңғолия аумағынан айрылады. Қырғыздар негізгі екі орналасуын сақтайды: 1) Жоғарғы және Ортаңғы Енесей; 2) Алтай. Кейіннен алтай қырғыздарының бөлігі 14-ғасырда қазіргі заманғы қырғыздардың бастауын салып Тянь-Шаньға қоныс аударды. Енесейде қалған қырғыздар қазіргі заманғы хақастардың бабалары болды.

9 ғасыр – 1043 ж. – Оғыз державасы

 

Бастапқыда Оғыздар Жетісуға көшіп-қонды. Қарлұқтар ығыстырған оғыздар Сырдарияның ортаңғы ағысына қоныстанды, онда олар қанғарлармен (пешенектермен-бадажақтармен) жер үшін соғыса бастады. Кейіннен олар Сырдариядан Волгаға дейін қоныстанды және Ырғызға, Оралға, Ембіге, Ойылға, Алатау етегіне шашырады. Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысында, Арал маңында және шығыс Каспий маңында анағұрлым жинақы тұрды. Осылайша Батыс Қазақстан далаларында оғыздар мемлекеті – Мазафат әл-ғұзз (оғыздар даласы) қалыптасты. Х ғасырда Орта және Орталық Азияға, Шығыс Еуропаға әкелетін маңызды керуен жолдарының тоғысқан жерінде тұрған Яныкет қаласы оғыз мемлекетінің астанасы болды. Мемлекеттің ірі қалалары Жент, Сауран, Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ болды. Махмұд Қашқаридың куәлігі бойынша (XI ғасыр) оғыздар 24 тайпаға бөлінді, олардың ішінде 12 тайпа-бұзықтар, 12-тайпа ұшықтар. Бұзықтар үлкен артықшылықты пайдаланды. 965 жылы оғыздар хазарға қарсы киев князінің одақтастары болды. 985 жылы оғыздар мен киев князі Владимирдің арасында былғарларға қарсы әскери одақ құрылды. XI ғасырда оғыздардың Иран мен Алдыңғы Азияға қозағылысы басталды. Бұл қозғалысты қанық тайпасының басшылары Селжүктің немерелері Тоғрыл бек пен Шағры бек басқарды, қозғалысқа қатысушылардың аты селжүктер деп аталды. 1025 жылы селжүктердің бір бөлігі қазіргі заманғы Түркіменияның аумағында Нис қаласына орналасты. 1034-1035 жылдары оларға Тоғыр бектің құзырындағылар қосылды. 1038-1040 жылдары селжүктер Газневидтерге қарсы шықты және Нишапырды басып алды. Әли ханның билеуі кезінде қатаң қанауларға қарсы халықтық көтерілістер жиілеп кетті. Халықтың наразылығын елдегі билікті басып алғысы келген селжүк көсемдері пайдаланды. Әли ханның мұрагері Шахмелик халық көтерілісін баса отырып өзінің билігін нығайтты және 1041 жылы Хорезмді басып алды. Алайда екі жыл өткеннен соң, Шахмелик селжүктердің қолына түсті және қайтыс болды. Бұдан әрі оғыздардың билеушісі Селжүк болды.

9 ғасыр – 11 ғасырдың бірінщі жартысы – Қимақ мемлекеті

 

Қазіргі заманғы Қазақстанның және Оңтүстік Сібірдің аумағындағы ерте орта ғасырлық мемлекет. Мемлекеттің Ертіс өзенінің бассейінінде және Орал тауының батысында аумағы бар. Негізгі халық қағанаттың шығыс жерлерін; қыпшақтарға тиесілі, қимақтардың батыс саласы деп есептелетін Оралға жақын жерлерді алып жатқан қимақтар болды. Сондай-ақ қағанатқа еймір, татар, баяндыр, ланықаз, аджалад тайпалары орналасты. Мемлекеттің астанасы Ертістегі Имақия қаласы болды. Шамамен сол XI ғасырда қыпшақтар бұрын оғыздарға тиесілі болған жерлерді ала отырып, одан әрі батысқа қарай жылжыды. Қыпшақтар күшейді және қимақтарды тәуелді жағдайға қойды. Кейбір дереккөздердің бағасына сәйкес қыпшақтың көшіп-қонуы ең үздік жайлымдарды ойластырып басып алу болды. Қыпшақтармен бірге батысқа қимақтардың көбі кетті, қалғандары Ертістің айналасындағы өздердің аумағында қалды. Бұл қыпшақтардың, қимақтардың және пешенектердің батысқа коныс аударуы Шығыс Еуропаның эникалық картасын толықтай өзгертті.

847-1036 жж. – Ганьсудағы Ұйғыр мемлекеті

 

Ганьчжоу ұйғырларының тарихын үш кезеңге бөлуге болады: 841-862 жж. Ұйғырлар қазіргі заманғы Ганьсу аймағының аумақтарына өтеді, тибеттіктерге тәуелді болады және тіпті тибеттердің әскери операцияларына қатысады. 862-902 жж. осы ауданның (шато, тағұлттар, татарлар және басқалары) байырғы тұрғындарымен, тибеттіктермен және умолармен тәуелсіз ұйғыр княждігін құру үшін күрес. Ұйғыр ганьчжоу княждігі. 1028 жылы таңғұттардың қысымымен Ұйғыр мемлекеті Ганьсуға құлады.

847-1368 жж.– Ұйғырлардың тұрфан мемлекеті

 

Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіндегі ұйғыр идықтары династиясының басшылығындағы орта ғасырлық түрік мемлекеті. Ұйғыр қағанатының құлауы нәтижесінде қалыптасты. Бірінші Тұрфн идықұты Пан Текин болып есептеледі. Пан Текин тибеттерден Тұрфанды, Бейтінді, Қарашарды және Бұғырды тартып алды және Ұйғыр идықұтының негізін қалады.Ұйғырлардың тұрфан мемлекеті Шығыс Түркістанда ол жерге қараханидтер келгенге дейін басым мемлекет болды. 1207 жылы Ұйғыр идықұты Моңғол империясының, кейіннен Шағатай ұлысының вассалы бола бастайды. Идықұт Шыңғысханның күйеу баласы және жақын тартатындарының бірі болады. Моңғол империясы құлағаннан кейін идықұттар белгілі бір автономия алды. 1346 жылы ұлыс жойылғаннан және Моғұлстан қалыптасқаннан кейін, дербес мемлекет болады. 1368 жылы Моғұлдар жойылды.

870-950 жж.– Әбу Насыр әл Фараби

 

Әл Фараби 870 жылы көне қала Отырарда туды, арабтар оны Арыс өзенінің жағасында орналасқан Барфа, Фараб деп атады. Осыдан оның аты Фарабтан шыққан Әбу Насыр ретінде аударылады. Бұл қаланың бұрынғы орналасқан жері – Оңтүстік Қазақстан облысының Шәуілдір ауданының аумағы. Оның толық аты - Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлағ әл-Фараби ат-Түркі, қолданылып жүрген қысқаша аты – әл-Фараби. Шығыстанушылар Әл-Фарабиді ұлы бірегей тұлға деп атайды. Ғалым-энциклопедист, математик, музыка теоретигі. Орта ғасырлық шығыс философиясының ірі өкілдерінің бір. Сондай-ақ Әл-Фарабидің жаратылыстану, филология, астрономия ғылымдары бойынша еңбектері бар. Әл-Фараби Аристотельдің және Платонның шығармаларына берген пікірлердің авторы (осыдан оның «Екінші ұстаз» деген құрметті аты шыққан). Оның еңбектері ибн Синаға, ибн Баджаға, ибн Туфайляға, ибн Рушдаға, сондай-ақ орта ғасырлық Батыс Еуропаның философиясы мен ғылымына ықпал етті. Оны сондай-ақ астрономия, логика, этика, медицина, психология, құқық қызықтырды. Ол білімнің ең түрлі салалары бойынша 160 трактаттар жазды. Фараби бастапқы білімді туған елінде алды деп болжанады. Орта Азиядан кеткенге дейін Фараби Шашта (Ташкент), Самарқанда және Бұхарада тұрғаны туралы мәліметтер бар, онда ол көптеген уақыт бойы оқыды және жұмыс істеді. Философ білімін жалғастыру үшін Араб халифатының астанасы және мәдени орталығы Бағдадқа барды. Жол бойынша ол Иранның көптеген қалалары: Исфаханда, Хамаданда, Реде (Тегеран) болды. Бағдадта Фараби халиф «л-Мұқтадирдің (908-932жж.) басшылығы кезінде келді және ғылым мен тілдердің әртүрлі салаларын зерттеуге кірісті. Фараби ұстаздарның аттарына қатысты келісім байқалмайды. Оның медицинаны, логиканы және грек тілін зерттегені белгілі. 941 жылы Фараби Дамаскқа келеді, онда ол ғылыми жұмыспен айналыса отырып қалған өмірін өткізеді. Дамаскте Фараби бұдан бұрын бастаған «Ізгілікті қала туралы трактатты» аяқтайды. Фарабидің Дамаскідегі өмірінің бірінші жылдары жеңіл болған жоқ екені анық. Әдебиетте оның бақша күзетшісі болып жұмыс істеуге мәжбүр болғаны, ал ғылым қызметімен күндіз тапқан ақшасына сатып алған шаммен түнде ғана айналысқан деген аңыздар бар. Алайда, көп кешікпей ол қолдаушы – халеб басшысы Сайф ад-Даула Али Хамданиді (943—967жж.) табады, ол өз уақытының алдыңғы қатарлы адамдарына қолдаушсы болды. Теориялық ойлардың әлемін зерттеп өзінің жеке философиялық тұжырымдарын ұсынды. Бұл көзқарастар ескірген қоғам пікіріне қарсы келді. Өз шығармаларында Әл-Фараби араб, парсы, грек, үнді және түрік мәдениетінің жетістіктерін талдады, олардың ұқсастықтарын таба білді. Фараби халықты ағартуды армандады. Оның кредосы: ғылымға талпынған адам лайықты және жақсы тәрбиелі болуы тиіс. Ол Құранды және заң ғылымдарын зерттеуден бастауы, шыншыл және әділ, өтіріктен аулақ болуы тиіс, құқық негіздеріне сүйенетін еркін ойлайтын адам болуы, шариғат қағидаттарын, оларды бұрмаламай пайдалануы тиіс. Әл-Фараби саяси этика мен философияның негізінде нағыз үйлесімділікке келуге болатынына сенімді болды, зерде – адамдықтың негізі деп есептеді, адамдар арасындағы қақтығыс пен соғыстың мағынасыздығын дәлелдеді. Әл-Фараби шығармаларының ғылым тарихында өзінің ерекше орны бар. Фараби өлімінің екі нұсқасы бар. Бірінші нұсқаға сәйкес ол Дамаскта табиғи өлімнен қайтыс болды, екіншіге сәйкес – Асқаланға бара жатқан кезде қарақшылар өлтірді. Сондай-ақ Фараби діни адамдардың қатысуысыз жерленгені белгілі.

907-1125 жж. – Қидан мемлекеті Ляо

 

Қидандардың ерте орта ғасырлық мемлекеті, ол тайпа көсемі Абаоцзидің 907 жылдан чжурчжэндердің 1125 жылғы көтерілісіне дейін қидан мемлекеттігінің негізін қаланған сәттен бастап Солтүстік Шығыс Қытай жазығын алып жатты. 906 жылы Ляо Бохай мемлекетіне шаубылдады. Он екі жылдық қарсыластықтан кейін Бохай дегенмен 926 жылы құлады. 11ғасырдың шамасында қидандар Қайфанда жаңадан билік құрған Сұн династиясымен Ішкі Қытай солтүстік аймағын басып алу үшін әскери қақтығысқа түсті. 1004 жылдан бастап сұн императорлары Ляоға салық төледі, ал кейінгілері сұн Қытайының мәдениеті мен дәстүрін сусындады. 1125 жылы ең алдымен қидандарға тәуелді чжурчендер Ваньян Агуданың басшылығымен бүлік шығарды және сұн Қытайының көмегімен қидандарды Орта Азиядан ығыстырды, ол жерге олар қарақытай мемлекетін құрды.

942-1212 жж. – Қараханидтер мемлекеті

 

Бұдан бұрын Қазақстанның Оңтүстік Шығысының, шығыс Түркістанның, Орта Азияның аумақтарын алып жатқан орта ғасырлық Түрік мемлекетінің қалыптасуы. Қарахандит мемлекетінің билігі екі тайпалық топтардың IX ғасырда құрылған қарлұқ тайпалық одағының ядросы – шығылдар мен ягманың арасында бөлінген болатын. Сыртынан қарағанда бұл қағанаттың өздерінің қаған басшыларымен шығыс және батыс деген екі бөлікке бөлінген деп танылады. Қашғарда ордасы бар (Қырғызстандағы Тоқмақ қаласына жақын Боран қалашығы) шығыс қаған жоғарғы деп есептелді, ол шығылдардан болды және Арыслан Қара қаған тәжіне ие болды. Батыс кіші қаған ягма тайпасынан болды, оның ордасы Таразда, кейіннен Самарқанда болды, Боғра Қара қаған тәжіне ие болды. 920 жылы ягма тайпасының жабғысы Сатық болды, бірінші қарлұқ қағаны Білге Күл-Қадырдың немересі. 932 жылы ол исламды қабылдайды және атын Абад әл-Кәрім деген мұсылман есіміне айыстырады. Сатық (Абад әл-Кәрім) Боғра –қағанның (920 – 955жж.) ("Боғра" - түйе – ягма тайпасының тотемі) ұлы және мұрагері Мұса ибн Абд әл-Кәрім Боғра –ханның (956-958 жж.) кезінде қағанатта исламдану басталды. Ұлдары Сүлеймен Әлінің (97-998 жж.) және Хасанның (жазба деректерінде "Шегаб ад-Даула" – «Мемлекет жұлдызы» ретінде белгілі) (970-998 жж.) кезінде елде екі биліктік орнай бастады. Әли өзі тірі кезінде өзінің тағын мұраға қалдырған Әли Арслан-ханның кіші ұлы Наср ибн Әли Арслан-қаған (998-1017 жж.) Бұхараны басып алды. 1040 жылы Қараханид мемлекеті Батыс және Шығыс болып толық құлады. 1089 жылы Батыс-Қараханид хандығы Селжуктерге тәуелді болды. 1141 жылы Шығыс Қараханид хандығы қарақытайларға тәуелді болып қалды. 1210 жылы Батыс-Қараханид хандығы хорезмашах II Мұхамедке тәуелді болады. 1212 жылы Найман ханы Кұшлық Өзгендегі және Қашғардағы Шығыс қағанатты жойды. Сол жылы Самарқандағы батыс қағанат жойылды.

960 ж. – Исламның Қараханидтердің мемлекеттік діні болып өркендеуі

 

Ерте қараханидттер уақытының ірі оқиғасы династияның және оның тайпаларына тәуелділердің исламды қабылдауы болды. Сол X ғасырда айтарлықтай өзгерістер болды. Сол уақыттағы Араб географы Ибн Хаукаль Исфиджаб пен Шаштың арасындағы, яғни Сырдарияның ортаңғы ағысына жақын жатқан таулы қыратты аудандарындағы орындарға қоныс аударған түріктердің мыңдаған отбасыларының исламды қабылдғаны туралы хабарлайды. Бірақ осыған ұқсас ірі оқиғалар араб тарихшылары Ибн Мискавейх пен Ибн әл-Асирге сәйкес 960 жылы, «сенбейтін 200, 000 шатарлар (яғни Қарааханид мемлекетінің барлық көшпелі халқы) исламды қабылдаған» кезде болды. Бұл факт қараханид қағаны, Базыраның ұлы және Оғылшақтың жиені Сатұр Боғра ханның атымен байланысты, ол түріктерің жаппай исламдануына дейін жаңа нанымды және Абд әл Керім деген жаңа атты қабылдады. Таққа иелік еткен Осы Сатұтық ұлы Мұса 955 жылы исламды мемлекет діні деп жариялады. Мәуренахрда исламды тартау орталықтарының бірі (Орталық Азияда) ерекшелікпен көзге түскен Самарқанд, Шаш (Ташкент), Мерв, Худжанд, Исфиджаб (Сайрам), Тараз қалалары болды. 7-8- ғасырларда исламды қабылдаған Орталық Азиядағы парсы тілді халық 9-ғасырға қарай түріктердің аумағына мәдени ғана емес әскери басып кіруді де жүзеге асырады. Түріктердің арасында анағұрлым мәдениетті және діндар деп есептелген түріктердің басым бөлігі –жабғылар, шығылдар және қарлұқтар исламды 9-10-ғасырларда қабылдайды. Бұл тайпалар Оңтүстік және Оңтүстік Шығыс Қазақстанда маңызды саяси роль атқарды.

965 ж. – Оғыздардың киев князі Саятославпен әскери одағы

 

Оғыздар Еуразия өмірінде саяси роль атқарды. XI ғасырда оғыздардың Иранға және алдыңғы Азияға қозғалысы басталды. Бұл қозғалысты қанық тайпасының басшылары Селжүктің немерелері Тоғрыл бек пен Шағры бек басқарды, қозғалысқа қатысушылардың аты селжүктер деп аталды. Әли ханның билеуі кезінде қатаң қанауларға қарсы халықтық көтерілістер жиілеп кетті. Оған куә «Оғызнамада» (XIII ғасыр) эпикалық жазба әңгімелер болып табылады. Оғыздар тайпалардың үш негізгі топтарына бөлінді: соғыс, жекпежек. Ал олар, өз кезегінде ұйғырлар мен аймақтар болып бөлінді. Ұйғырлар – рулық және отбасылық қауымдар. Жабғы өзінің иелігін 12 аймаққа бөлді. Оғыз мемлекеті Волга мен Орал арасындағы пешенектерді тәуелді етті. 965 жылы оғыз жабғысы мен киев князі Святославтың арасында әскери одақ құрылды және Хазар қағанаты талқандады. Киев князі Святослав оғыздармен бір одақта хазарды бодан қылды, хазардың астанасы Саркел мен Етілді алды.

965-1036 жж. – Пешенектер

 

Пешенектер – бұл қанғар (қанғалы) халқының орыс экзоэтноним, ол арабтың бірінші дереккөздерінде бажанақ болып аталды. IX ғасырдың соңында Еуразияның далалық аймағындағы климаттық өзгерістердің (құрғақшылық) нәтижесінде, сондай-ақ көрші тайпалар қимақтар мен оғыздардың ықпалымен Волгаға қоныс аударды және бұдан бұрын жеті мажар тайпасы көшіп-қонған шығыс еуропа далалықтарына тап болды. 965 жылы олар хазарларға бағынды. Хазар қағанаты құлғаннан олар белсенді әскери өктемдік жүргізе бастады. 968 жылы пешенектер Киевті қоршап алды, бірақ талқандалды. 970 жылы Аркадиополде князь Святослав Игоревичтің жағында қақтығысқа қатысты, орыс-византия бейбітшілігі орнағаннан кейін (971 жылғы шілде) жаңа орыс пешенектік шиеленіс туындай бастады. 972 жылы днепр табанының князі Кури пешенектері князь Святослав Игоревичті өлтірді, оның бас сүйегінен көне дәстүр бойынша тостаған жасады. XI ғасырға қарай ығысқан қыпшақтармен пешенектер Дунай мен Днепр арасында 13 тайпамен көшіп-қонды. Шамамен 1010 жылы пешенектер арасында ерегес туындады. Князь Тирахтың пешенектері князь Кегеннің екі батыс тайпасы (жалпы саны 20 000 адам болатын Белемарнидтер мен Пагуманидтер) византия аумағы Дунайға скпитер Константин Мономахтың қол астына көшіп және Добружда визиантия үлгісіндегі христиан дінін қабылдаған кезде исламды қабылдады. Византия императоры олардан шекара күзетін жасауды жоспарлады. Алайда, 1048 жылы пешенектердің үлкен көлемі (80 000 адамға дейін) Тирахтың басшылығымен мұзбен Дунайдан асып өтті және Византияның балқан иелігіне басып кірді. 1048 жылы батыс пешенектер Мезиге орналасты. 1071 жылы пешенектер Манцикерттің қол астындағы византия әскерін талқандауға айтарлықтай роль атқарды, ол басында олардың жағында шықты, ал сосын ұрыстан жалтарды. 1091 жылы византиялық қыпшақтық әскерден Константинополь қабырғасында пешенектер жойқын жеңіліс тапты.

985 ж.– Князь Владимирдің оғыздармен бір одақта Волга Былғариясына жорығы

 

985 жылы князь Владимир волга былғарларымен оғыздармен бір одақта шайқасты, олар хазар жерін алып аумақтық өктемдік жүргізе бастады. Ішкі саясатта оғыз билеушілері екі мақсатты көздеді: Дон өзенінің жағасындағы, Қаратеңіз маңындағы көгалды жайылым жерлерге иелік ету, Еуропа мен Азияны жалғастыратын және Волга жанында, Маңғыстау мен Үстірт арқылы созылып жатқан маңызды сауда жолдарын басып алу. Жеңіске жетіп Валдимир былғарлармен Русь үшін пайдалы жағдайда бейбітшілікке келісім жасады, ал оғыздар хазарлардан басып алған жерлерді өздеріне бекітіп ала алды.

1055 ж. – Қыпшақтардың Киев Русьінің шекарасында пайда болуы

 

XI ғасырдың екінші жартысынан бастап 12 ғасырдың басына дейін батыс қыпшақтар (қыпшақтар) оңтүстік Руське үнемі шабуыл жасайды: жерлерді босатады, малдар мен мүліктерді тонайды. Бәрінен бұрын олардан Переялоав княждігі, Поросье, Солтүстік, Киев, Рязан облыстары зардап шекті. Кей кезде Русь қыпшақтардан өзінің тұтқындарын сатып алды. 1055 жылға олардың орыс шекарасында құжатпен белгіленген пайда болулары жатады.

XI ғасыр- 1220-шы – Дешті Қыпшақ.

 

XI ғасырдың ортасына дейін қыпшақтар қимақ тайпасының одағының құрамында болды. XI ғасырдың ортасында олар осы одақтан бөлініп шығады және оғыөдардың, қимақтардың және пешенектердің аумағында түрік тайпаларына өктімдікті басқарады. Шамамен 1303 жылы қыпшақтар Хорезм шекарасына қол жеткізді. Сол кезде Қыпшық даласы деген ұғым пайда болды. Дешті Қыпшақ – Дунайдың сағасынан төменгі Сырдарияға және Балқаш көліне дейін жайылып жатқан Ұлы Даланы қамтитын Еуразияның тарихи өңірі. Ең алғаш «Дешті Қыпшақ» термині парсы авторы Насыр Хосровта XI ғасырда кездеседі, онда қыпшақтар Ертіс өзенінен келіп 1030 жылдан бастап Хорезим көршісі болады және қазіргі заманғы Қазақстанның аумағын және оңтүстік орыс далалаларын алып жатты. 1055 жылдан бастап қыпшақтар Киев Русьінен шекараға шықты, ал 1090 жылға қарай пешенектердің орнын ала отырып Византия шекарасына қолжеткізді. Ан-Нувайриге сәйкес 1090 жылға қарай қыпшақтарда әртүрлі тайпалар болды. XIII ғасырда бұл тоқсоба, йета, бүржоғлы, бұрлы, қаңлы (қнғароғлы), аңдоғлы, дүріт, қарабароғлы, жузан, қарабіркілі, қотян. Ибн Хальдун де олардың жазбаларын аздаған түзете отырып он бір қыпшақ тайпасын санамалайды. Ол мына тайпаларды атайды: тоқсоба, сета, бүржоғлы, елбүр, қанарлы, оғлы, дүріт, қалабалы, жерсан, қарабірлік және құнын. Моңғол тайпаларының қысымымен батыс қыпшақтар (негізінен дүріт тайпасы) Қотян ханның басшылығымен Венгрия мен Византияға кетті. Хан Қотянды венгір білгірі өлтірді, қыпшақтардың бөлігі Балқанда бас сауғалады. Бірақ қыпшақтардың тәуелді бөлігі Алтын Орданың құрамына кірді. XIII ғасырда Дешті Қыпшақты моңғолдар басып алды және ол Жошы ұлыстың қаруы болды (Алтын Орда).

1091 ж.– Левунионе жанындағы ұрыс

 

1090 жылы пешенек ордасы (скифтер, оларды гректер осылай атады) балқан иелігі Византияға басып кірді ж»не 1091 жылдың басында Констанитнополь қабырғасында пайда болдыү Жағдай византиялықтар үшін пешенектердің селжүк приаты Шаханың фолотымен бірге бір одақта әрекет еткені себебінен қиын болды. Византия императоры Алексей Комнин пешенектердің жауы қыпшақтарға көмек сұрап жүгінді және олардың ханы Боянақпен және Тұғырқанмен келісім жасады. Қыпшақтардың саны 40 000 әскерді құрады, қыпшақ ханының византия императорымен келіссөзіне қарағанда олардың саны пешенектермен де қару жарақпен нығайған византиялықтармен дербес соғысуына жеткілікті болды. Алексей Коминнің басшылығымен грек-қыпшақ әскері 1091 жылғы 29 сәуірде пешенек әскерін Констанинополь қабырғасында талқандады. Талқандалғаннан кейін византиліктер тұтықнадлған пешенектерді қырды, ол қыпшақтардың ашуын келірді. Византия ханшайымы Анна Комнинаның айтынша бір күнде жаппай халық (пешенектер) қырылды.

1092-1220 жж. – Хорезмшах мемлекеті

 

Амудария сағасындағы орта ғасырлық мемлекет. 1092 жылдан бастап хорезмшахтар селжүктерге қатысты өздерінің тәуелді жағдайларын мойындады. 1097 жылы түріктен шыққан хорезм губернаторы Ақынжы ибн Қошқар селжүктерден тәуелсіз болғандары туралы жариялады және өзін Хорезм шахымын деп жариялады. Сол жылы ол өлтірілді. Селжүктер Хорезмді басып алып хорезмшах ретінде бегделі руынан шққан түрік Құтыб әд-Дина Мұхаммед I ні тағайындайды. Өзінің басқарған кезеңдерінің ішінде ол селжүк сұлтаны Санжардың оған деген адалдығын сақтай отырып вассалы болды. Оның мұрагері Ала ад-Дин Атсыз үнемі селжүк сұлтаны Санжардың протектаратынан құтылуға талпынды. 1138 жылы ол өзінің сюзеріне қарсы көтеріліс жасады, бірақ Санжар оны талқандады және ол қашуға мәжбүр болды. Санжар хорезм тағына Атсыздың немере інісі Сүлеймен-шахты отырғызды. Алайда, Сүлеймен-шах Хорезмге билік жүргізе алмады, 1914 жылы Санжар Атсызды тағына қайта отырғызды. Қатван шайқасында Санжардан жеңіліс тапқан соң Атсыз 1141 жылдың қысында Мервті басып алып талқандады, ал 1142 жылы Нышапырға жақындады. Алайда 1142 жылы Санжар сұлтан Атсызға салық төлеттірді, одан басқа Хорезмге қарақытайларға салық төлеуге тура келді. Ол өзінің алдындағылар бастап кеткен жер жинауды жалғастырды, Хорезмге Женді және Маңғышылақты қосты. Көптеген көшпелі тайпалар хорезмшахқа тәуелді болып қалды. Өмірінің соңғы жылдары Атсыз Хорезмге Орта Азияның барлық солтүстік батыс бөлігін бағындырды және оның көршілерден тәуелсіз болуына нақты қол жеткізді. 1156 жылы Атсыз қайтыс болды, Хорезм тағына оны өзінің ұлы Тадж әд-Дин Ил-Арслан отырды. Әкесі сияқты олда Санжар сұлтан мен қарақытайларға салық төлейді. Ил-Арслан келгеннен кейін бірнеше ай өткен соң, 1157 жылы Санжар сұлтан өледі, ол Хорезмге селжүк қамқорлығынан толық босауға мүмкіндік береді. 1160 жылдары Хорезм иелігіне Дихистанды төңіректерімен қосады. Ол Хорсанның бірнеше қалаларын бағындыра алады, ол Ирак сұлтанының, Мәуренахр қалаларының бір бөлігін өзіне бағындыруға талпынады. 1172 жылы ол қарақытайлықтардың Хорезімге шаубылын жеңіспен тойтарады. Осыдан кейін көп кешікпей Ил-Арслан өледі, оның ұлдары Ала әд-Дин Текеш пен Жәлел әд-Дин Сұлтан-шах таққа таласа бастайды. Ил-Арслан өлгеннен кейін таққа Текештің кіші інісі Слтан –шах отырады, бірақ Текеш інісінің билігін мойындаудан бастартып хорезмшаөтардың көнеден келе жатқан жауы – қарақытайлықтардан оларға жыл сайын салық төлеуге уәде бере отырып көмек сұрайды. Олардың көмегімен Текеш інісін тақтан құлатып орнына өзінің отыруына мүмкіндік туды. Сұлтан-шахтың өлімінен кейін ғана 1183 жылы Текеш Хорезмге Мерв пен Серхасты (1193 ж.) толықтай қоса алды. Бұдан басқа, қарақытайлықтарға вассалдық тәуелділіктен құтылуға талпына отырып, Текеш Мәуренахрға бірнеше рет жорыққа шықты. Текеш шах басқарған кездері Хорезм Орталық Азиядағы ең қуатты мемлекеттердің бірі болды. Оның иелігі Арал теңізі мен солтүстіктегі Сырдария сағасынан оңтүсікке қарай Парсы шығанағына дейін, шығыстағы Памир тауынан батыстағы Иран таулы өлкесіне дейін жайылып жатты, өзі басқарған кезде ол Хорезм аумағын екі есе ұлғайтты. Хорезмшахы Текеш өлгеннен кейін оның тағына кіші ұлы Ала әд-Дин Мұххамед Хорезм иелігін одан да көп кеңейтіп отырды. 1215 жылға қарай хорезмшаө билігі Хорезмге, Мәренахрға, Түркменстанға, Ауғанстанға, Иранға, Атырпатақанға, Хорасанға, Оңтүстік Қазақстанға, сондай-ақ басқа да аумақтарға тарады. 1219 жылы Хорезмге Шыңғыс хан әскері кірген кезде Мұххамед II өзінің әскерін мемлекеттің бүкіл қалалары мен қамалдарында жеке жеке жасақтар етіп шашыратып тастап басты шабыул жасамады. Моңғолдардың бірнен соң бірі қысымынан Отырар, Ходжент, Ташкент (Шаш), Бұхара, Самарқан, Балық, Мерв, Нышапыр, Герат, Үргенш және қалған ірі хорезм қалалары күйрей бастады. Хорезмшах қалған әскерімен басында өзінің парсы иелігінен шегіне бастады, одан кейін аз ғана жасағымен каспий маңына қашты және Каспий теңізіндегі Абескун аралында пневомония ұстамасынан қайтыс болды. Хорезмшах мемлекетті жойылды.

1125-1211 жж. – қарақытай мемлекеті

 

1125-1218 жылдары Орта және Орталық Азияда өмір сүрген ерте орта ғасырлық мемлекет. Ляо империясы құлағаннан кейін қидан ханзадасы Елей Дашы негізін қалады. Хандықтың астанасы Шу өзеніндегі Баласұғын болды. Империя Амудария мен Балқаштан Куньлунге және Бейшен тауы етегіне дейінгі аумақты алды. 1211 жылы хандықты Құшлық бастаған наймандар бағындырды. 1134 жылы Елей Дашы Қараханид мемлекетінен Баласағұнды қорғап алды, оны өзінің астанасы етті. 1137 жылы қидандар Батыс қараханид хандығына тойтарыс береді. 1141 жылы Елей Дашы император лауазымын алады. Елей Дашы өлгеннен кейін билік оның Іле атты кішкентай ұлы бар жесіріне регент ретінде өтті. Іле 1151 жылы таққа отырды және 10 жыл басқарды. Ол өлгеннен кейін 1161 жылы таққа кіші қарындасы Елей Пусыбан отырды, ол 1177 жылға дейін биледі. Ашынасының өтініші бойынша күйеуін өлтірген ол көп ұзамай (ашынасы сияқты) өлген адамның наразы әкесінің әскерінен қаза болды. Таққа Іленің ұлы – Жұлхы отырды. Империя тұрақты көтерілістер мен өзара қақтығыстардың салдарынан әлсіреді, ол 1211 жылы Жұлықты құлатқан Құшылық ханның басшылығымен наймандардың империяны тез жаулап алуына мүмкіндік туғызды.

1141 жыл. 9 қыркүйек – Катван даласындағы ұрыс

 

1141 жылы Селжүктер династиясының бейлеушісі Санжар қараханидтермен бір одақта қарақытайларға және олардың одақтастары қарлұқтарға қарсы жорыққа аттанды және олармен Самарқандтың жанында кездесті. Ол Елей Дашыдан қаты жеңіліс тапты және өзінің он бес салт аттыларымен бірге қашып кетті. Көп кешікпей одан кейін, қарақытай мемлекетінің негізін қалаушы Елей Дашы Мәуренахр мен Хорезмді бағындырды,сондай-ақ император лауазымын қабылдады.

1162-1227 жж. – Шыңғыс-хан

 

Тэмуджин, Онон өзенінің жағасында, Дэлүн-болды атты орманды сайда Бөржігін әулетінен шыққан Есүкей батырдың және оның әйелі олхоныт әулетінен шыққан Әуеленнің отбасында туған. Тэмуджиннің туған жылы соңына дейін белгісіз болып қалып отыр, өйткені негізгі дереккөздер әртүрлі даталарды – 1155, 1162, 1167 жылдарды көрсетеді, бірақ жалпыға ортақ 1162 жыл болып табылады. 9 жасында Есүкей батыр ұлына унгирит әулетінен шыққан 11 жасар Бөрте деген қызды айттырады. Ұлын бір-бірін жақсы танып-біліуі үшін кәмелетке толғанша қалыңдықтың отбасында қалдырып, үйіне қайтты, жолда Есүкей татарлардың ордасына тоқтады, ол сол жерде уланып қалды. Өзінің туған ұлысына орлаған соң ол ауырып қалды және үш күн өткен соң өлді. Тэмуджиннің әкесі өлген соң жақтастары Есүкейдің жесірлері мен балаларын тастап кетті. Тайчиуттердің ру басы оған тиесілі малдың бәрін айдап отбасын отырған жерінен қуып шықты. Бірнеше жыл бойы жесірлер балаларымен қайыршылықта өмір сүрді. 11 жасында Тэмуджин өзінің құрдасы белгілі жадаран (жаджират) тайпасынан шыққан Жамықпен достасады, ол кейіннен осы тайпаның көсемі болады. Онымен Тэмуджин бала күнінде екі рет ағайын-туыс болады (анда). Бірнеше жыл өткен соң Тэмуджин өзіне бұйырған Бөртеге үйленеді. Тайчиуттердің тұтықынында болып және одан қашып кетіп Тэмуджин кераттарының қуатты тайпасының көсемі, өзінің қайтыс болған әкесінің бұрынғы ағайыны Торғылдың қолдауын табады. Тэмуджин өзіне әскер жинай бастайды. Оның бдірінші нөкерлері «ұзақ еркіндік адамдары» - сол немесе басқа себептермен далалық ру тайпалары құрылымынан бөлінген моңғолдар болды. Осылайша, өзінің саяси қызметінің басынан Тэмуджин айтарлықтай жаңа үлгідегі әскери ұйым құра бастады. Оның әскері жеке еңбектері мен оған жекелеген әскерлердің адалдығына байланысты қатал әскери тәртіп негізінде құрылған. Қандас туысқандық принциптері онда белгілі роль атқармады. Тэмуджиннің ең басты қарсыластары тайчуиттармен бір одақта әркет еткен меркіттер болды. Тэмуджин жоқта олар Бөржігіндердің ордасына шаубыл жасап Бөртені тұтқынға алып кетті (болжам бойынша, ол бірінші ұлы Жошыға жүкті болатын). 1184 жылы Тэмуджин Торғылдың және оның кераиттерінің, сондай-ақ жажират әулетінен шыққан Жамұқтың көмегімен қазіргі Бурят аумағында Чика және Хилкос пен Селенге өзендері тоғысқан өзен аралығындағы өміріндегі бірінші шайқаста меркіттерді талқандайды және Бөртені қайтарады. Сол кезеңдерде Тэмуджиннің екінші ұлы Шағатай (оның туған күні белгісіз) және үшінші ұлы Едіге (1186 жылғы қазан) дүниге келеді. Өзінің кіші ұлысын Тэмуджин 1186 жылы құрды (1189/90 жылдар да ықтимал болуы мүмкін) және 3 түмен (30 000 адам) әскері болды. Сол кезеңнен бастап бұрынғы майдандастар мен айығын Жамұқ пен Тэмуджиннің арасында күрес басталады. Күрес мәні мемлекеттің және көшпенділер өміріндегі хан билігінің ролі туралы әртүрлі көріністерге тоғысты. Жамұқ және оның айналасындағылар көне рулық ақсүйектер өкілдері ретінде классикалық көшпенділердің жақтастары болды – бұл, хан билігіне біріккен тайпалар (одақтар) конгломератын қамтиды. Хан билігі айтарлықтай дәрежеде оның өзінің жеке қасиеттеріне (харизмаларына) байланысты болды және ол соғыс әркеттері барысында және салықтарды жинау мен бөлу кезіне толық жүзеге асырды. Бұл ретте, ру тайпалық құрылым мемлекет пен әскерді басқаруда дербес болып қала берді, ол әрине мемлекетті қысқа мерзімді етті. Тэмуджиннің мемлекетті құру логикасы ең басынан өзгеше болды. Қуатты қандас туыстық қолдан айырылған ол жеке адалдық пен өзінің шенеуніктері мен қолбасшыларының жеке қасиеттеріне негізделген жүйені құрды. Қатаң тәртіппен біріктірілген және тек қана ханның билігімен басқарылатын ұлыс бірінші көшпелі империяның – «дала Римінің» негізі болып табылды. Әрине Жамұқ басқарған рулық ақсүйектердің шиелінісінен құтылу мүмкін болмады және оны не жеке қатынастар, не екі ағайынның арасындағы мәңгілік сенімділікке берген серттері де жұмсарта алмады. 1190 жылдан бастап 1206 жылдар аралығында көшпенділерді бір адамның билігіне біріктіру үшін күрес жүрді. Үміткерлер Тэмуджин, Жамұқ, Торғыл, найман хандары болды. 1200 жылы Тэмуджин мен Торғыл тайджуиттерді жеңді. 1201 жылы Тэмуджиннің бүкіл жауы бірікті және таққа гурхан тәжі бар Жамұқты отырғызды. 1202 жылы Тэмуджин татарларды жеңді және бойлары арба дөңгелегінен төмен балаларды қоспағанда барлық ересек татарларды жойды. 1203 жылғы көктемде Халхаладжин –Елте кезінде Тэмуджин әскерінің Жамұқ пен Торғыл-ханының біріккен күшімен соғысты. Осы шайқаста Тэмуджиннің ұлысы көп адамдарынан айырылды. Тұтқиылдықты пайдаланған Тэмуджин сол жылы тойлап жатқан Торғылдың ордасына шаубыл жасады және керейт ұлысын қуып шықты. Керейттер құлғаннан кейін 1204 жылы Жамұқ қалған әскерімен наймандарға Тэмуджиннің Тян-ханның қолынан өлетініне немесе керісінше болады деген үмітпен келді. Наймандардың шабуыл жасайтын ойын білген Тэмуджин Тян-ханға қарсы жорыққа шығуға бел буады. Бірақ ол жорыққа шығар алдында әскер мен ұлысты басқаруды қайта ұйымдастырды. 1204 жылғы жаздың басында Тэмуджин әскері наймандарға жорыққа шықты. Тян-ханның әскері Тян-ханның ұлы Құшлықтың талабымен соғысқа шықты. Наймандар талқандалды, тек Құтылық қана аз ғана жасағымен Алтайдағы ағасы Бұйрыққа кетіп қалды. Тян-хан өлді, ал Жамұқ болсанаймандардың жеңе алмайтынын біліп қанды қырғын басталмас бұрын бой тасалады. Тэмуджин жемісті дами отырып меркіттерге қарсы шықты және меркіт халқы құлады. Меркіттердің қолбасы Тохта-бек Алтайға ұашып кетті, ол онда Құшлықпен бірікті. 1205 жылғы көктемде Тэмуджин әскері Бұқтырма өзеннің аумағында Тохта-бекке және Құшлыққа шаубыл жасады. Тохта-бек өлді, ал оның әскері және моңғолдар қудалап жүрген Құшлық наймандарының үлкен бөлігі Ертіс өзенінен өтпекші болған кезде суға батып кетті. Құшлық өзінің адамдарымен қара-қытайларға (Балқаш өзенінің оңтүстік батысы) қашып кетті. Онда Құшлық наймандар мен керейттердің шашылған жасақтарын жинай алды, гүрханның қол астына кіре алады және айтарлықтай маңызды саяси тұлға бола алды. Тохта-бектің ұлдары әкелерінің шабылған басын алып қыпшақтарға қашып барды. Наймандар жеңілгеннен кейін Жамұқ моңғолдарының көбі Тэмуджиннің жағына өтті. Жамұқты 1205 жылдың соңында оның нөкерлері өздерінің өмірлерін сақтап қалу және сенімге ие болуға үміттеніп тірідей ұстап берді, ол үшін оларды Тэмуджин сатқындар ретінде өлтірді. Тэмуджин досына толық кешірім беріп ексі достықты қайта жаңғыртуды ұсынады, бірақ Жамұқ бас тартты және қан төгусіз қайырымды тәсілмен өлтірілді. 1206 жылғы көктемде Онон өзенінің басында өткен құрылтайда Тэмуджин барлық тайпалардың ұлы ханы деп аталды және «Шыңғысхан» атағын алды. Оның билігі туралы ақпаратты төменде қараңыз. 1206-1227 жылдардағы Шыңғысханның билігі.

1184-1227 жж. - Жошы

 

Жошы - Шыңғсханның және оның әйелі қоңырат тайпасынан шыққан Бөртенің үлкен ұлы. Сырдария сағасында өз бетінше жасақтарды басқарған Орта Азияны басып алуға қатысқан қолбасшы. Оның ұрпақтарына мұраға қалған жерлері – Моңғол империясының батыс бөлігіндегі Жошы ұлысы (1224 жылдан бастап) – орыс тарихнамасында «Алтын Орда» ретінде белгілі. Жошының әкеісінің кім болғаны нақты белгісіз, өйткені Жошының анасы Бөртені Шыңғысханға тұрмысқа шыққаннан кейін Шыңғсыханның жаулары тұтқындап алып кеткен болатын, тұтқыннан қайтып оралған Бөрте көп кешікпей бала туады. Шыңғысхан Жошыны өзінің ұлы деп мойындады, ол Бөрте меркіттерге тұтқынға түскенде аяғы ауыр деп жариялады. Дегенмен «меркіт тайпасының қарғысы» Жошыға өмір бойы салмақ болды. 1207 жылы Шыңғысхан Жошыны әскербасы ретінде Байкалдан батысқа дейінгі жерлерге, оның сол ормандарда тұратын тайпаларды өзіне қарату үшін жіберді. Ойрат, енесей қырғыздары тайпалары соғысспай моңғол ханының билігін мойындады. Шыңғысхан Жошыны сол халықты ешқандай соғыссыз қаратаны үшін мақтады және оған жаңадан иелік еткен жерлерді бодандыққа берді. Жошы әкесінің көптеген жорықтарына қатысты. Жошының өмірінің соңғы жылдары әкесімен қиын қарым-қатынаста өтті. Жошы шамамен 40 жаста, 1227 жылдың басында қайтыс болды. Қазақстанның Қарағанды облысында Жезқазғанға солтүстік-шығысқа қарай 50 км жердегі мавзолейде жерленді. 1946 жылы Жошыханның денесін кеңес археологтары қазып алд. Табытта бас сүйегі шабылған оң жақ білезігі жоқ сүйек табылды.

1007-1203 жж.– Керейт хандығы

 

Байкал маңының және Моңғолияның қазіргі заманғы аумақтарын X—XIII ғасырларда өмір сүрген керейттер мемлекеті. Өздерінің (неториандық) діні бар. Солтүстігінде енейсей қырғыздарымен, шығысында моңғолдармен, батысында наймандармен, меркіттермен, оңтүстігінде татарлармен шекараласты. Араб тарихшысы Абу-ль-Фарадж бин Харун хабарлағандай керейт ханы 1007 жылы несториан метрополитіне Мерв қаласында оны халқымен бірге христиан дініне қабылдауын өтініп жүгінді. Хан шоқыну кезінде Мрғуз (Мэргус, Мархус, Маркус, Марк) деген атты иеленді, барлығы шамамамен 200 мың адам шоқынды. XII ғасырда Керейт хандығы далалықта үлкен роль атқарды, Солштүістік Ұытайдағы көне чжурчженнің Цинь династиясына соғыс жүргізді. Бұйрықхан лауазымына ие керейт ханы Марғузды татарлар тұтқынға алды және Цзинь сарайына жіберді, онда «ағаш бағанға» шегелеп өлтірді. Марғуз екі ұлын қалдырды, олардың арасында керейт әулетін бөлді. Марғуздың немерелерінің бірі Тоғрыл (Тоғарыл) Ван-хан лауазымын алды. Басында Шыңғысхан одақтасы Ван-хан олармен келіспей қалады, жеңіліс табады, наймандарға қашып барып өледі. Керейттер Шыңғысханның өоластына түседі және осыдан бастап дербес ел болуын тоқтады.

XI ғасыр-1206 жыл – Найман хандығы

 

XI-XII ғасырларда Найман хандығы ірі орталық азиялық мемлекеттік бірлестігін қамтыды. Наймандар Моңғолияның күшті көшпелі тайпаларының бірі болды. Олардың аумағы Тамир мен Орхон өзендерінен Ертіске дейін жайылды. Наймандар мемлекеті керейттерден қазіргі батыс Моңғолия мен Шығыс Қазақстанға дейінгі жерлерді алып жатты. Бейбітшілік қарым-қатынастар керейттер мемлекетіне бірккен сияқты анағұрлым күшті және қауатты тайпалармен қақтығыс кезеңдеріне алмасты. Қидан державасы құлағаннан кейін 1125 жылы оның қираған жерлерінде Оралық Азияда бір қатар мемлекеттік бірлестіктер қалыптасты. Наймандардың қарапайым құқықтары болды, іс жүргізуді тарату орын алды, ұйғыр жазбасының негізінде жазбалары болды. XII ғасырдың аяғына қарай Темуджиннің саяси жоғарлауы болды, ол 1206 жылы наймандарды жеңді. Наймандарды Шыңғысхан бағындырды және оны өз мемлекетінің құрамына кіргізді.

1206-1227 жж.– Шыңғысханның билігі

 

1206 жылғы көктемде Онон өзенінің басында өткен құрылтайда Тэмуджин барлық тайпалардың ұлы ханы деп аталды және «Шыңғысхан» атағын алды. 1207-1211 жылдары моңғолдар орман тайпаларының барлық жерін басып алды, яғни Сібірдің барлық негізгі тайпасы мен халқын, оларға салық сала отырып өзіне бағындырды. Одан әрі Шыңғысхан таңғұттардың мемлекеті Си Сияға жорық жасады. 1211 жылы Шыңғысхан Қытай империясы Цзиньге жаубыл жасады. 2014 жылғы көктемде ол Моңғолияға қайта оралды және қытай императорымен оған Бейжінді қалдыра отырып бейбітшілікке қол қойды. 1217 жылы Батыстағы Құшлыққа жорыққа айындала отырып, Шыңғысхан өзінің барлық уәкілеттігі мен әскерін Қытайда Мүхалы Жалайырға береді. 1218 жылы Шыңғысхан әскері Жетісуға басып кірді және Қайлық пен Алмалық қалаларының мұсылман қолбасшыларының қолдауымен құшлықты талқандады, оның иелігін Моңғол империясына қосты. Хорезмшахқа жорыққа шығар алдында Шыңғысхан таңғұттар әскерінен көмек талап етті, бірақ қатаң бас тарту алды. Таңғұт қолбасшысына өкпесін іштей тынып 1219 жылғы күзде Шыңғысхан өз әскерін Хорезмшахқа қарай жылжытты. Үш жыл ішінде 1219-21жж.) моңғолдардың соққысынан Үндіден Каспий теңізіне дейін жайылып жатқан Мқхаммед Хорезмшахтың патшалығы құлады, оның шығыс бөлігі басып алынды. Хорезмшахтың ұлы өлгенге дейін тағы 10 жыл маңғолдарға қарсы тұрады. Шыңғысхан Орталық Азиядан қайта оралғаннан кейін тағыда өз әскерін Батыс Қытайға кіргізді. Рашид-ад-динге сәйкес 1225 жылғы күзде Си Сия шекарасына көшіп барып, аңшылық кезінде Шыңғысхан аттан құлап қатты жарақаттанады. Кешке қарай Шыңғысханның ыстығы қатты көтеріледі. Осының салдарынан, таңертең кеңес жиналады, онда «таңғұттарға қарсы соғысты жалғастыру немесе тоқтату» деген мәселе тұрды. 1226 жылғы көктемде Шыңғысхан әскерді басқарды және моңғолдар Эдзин-Гол өзенінің сағасында Си-Сия шекарасына өтті. Иаңғұттар және кейбір одақтық тайпалар талқандалды және бірнеше мың адамдарынан айырылды. Шыңғысхан, әскерінің бейіт халықты тонауына жол берді. Бұл Шыңғысханның соңғы соғысының басы болды. Желтоқсанда моңғолдар Хуанхэге жол тартты және Си-Сияның шығыс аудандарына шықты. Линчжоу астында моңғолдары бар таңғұттың жүз мың әскерінің қақтығысы басталды. Таңғұт әскері толықтай талқандалды. Таңғұт патшалығының астанасына жол ашылды. 1226-1227 жылдары қыста таңғұттар астанасының соңғы құлдырауы басталды. 1227 жылғы жаз бен көктемде таңғұт мемлекеті жойылды, ал астанасы құлады. Таңғұт мемлекеті астанасының құлауы 1227 жылғы жаздың соңы мен күздің басында сол жерде қайтыс болған Шыңғысханның өліміне тікелей байланысты.

1209-1255 жж. – Бату

 

Жошының ұлы. Шыңғысхан шғармасының бөлігі бойынша 1224 жылы Жошының үлкен ұлы –Батуға Қыпшақ даласы, Хорезм бұйырды, сондай-ақ Жошы Дешті Қыпшақтың батыс бөлігін, Кавказды және Орысты басып алуы тиіс еді. Жошы 1227 жылы қыпшақ даласының азия блігін және Хорезмді ғана иелік ете отырып қайтыс болды. Бату белсенді саяси сахнаға 1230 жылдары шықты. 1236-1243 жылдары Бату жалпы моңғолдық Батыс жорығын басқарды, нәтижесінде Дешті қыпшақтың батыс бөлігі, Волга Былғариясы, Орыс княждігі және басқалары басып алынды, сол жорық кезінде Батудың Едігенің ұлы Құйықтың арасындағы қарым-қатынас кенеттен бұзылды. Едіге өлгеннен кейін таққа Құйық отырды, Батудың алдында қаған қолынан өлі қауіпі тұрды. Құйық Батуға қарсы жорыққа шықты, бірақ жолда қайтыс болды. Бұл күштердің орналасуын өзгертті. Бату патша аралығындағы уақытта Толайдың балаларынан қолдау тапты және олардың бірін (Меңгіні) таққа отырғызды. Меңгі таққа отырғаннан кейін Батудың ықпал ететін саласын қысқартуға тырысты, бірақ оған қарамастан Бату өзінің өмірінің соңына дейін Меңгімен тең нақты қолбасшы болды, ол Моңғол Империясының барлық батыс аумағын бақылады.

1210ж. – Хорезмшахтың қарақытайларды талқандауы

 

1210 жылы Мұхаммед Хорезмшах қарақытайларға қарсы шешімді ұрысқа кірісті, бұлш ретте ол өзін еркіндік беруші ретінде қабылдаған қарақытай мемлекетінің мұсылмандарының қолдауына сүйенді. 1210 жылғы қыркүйекте Сырдарияның ар жағындағы Иламыш жазығындағы қақтығыста қарақытай әскері жеңілді. Мұсылман әлемінде Мұхаммедтің жеңісі исламның «кәпірлерді» жеңуі деп бағаланды және сондай-ақ хорезмшахтың беледі айтарлықтай өсті. Мұхаммедті ресми құжаттарда «екінші Ескендір» және «Санжар сұлтан» деп атады. Оның тағында «Алланың жердегі көлеңкесі» - сельжук елбасыларының басты лауазымдарының бірі деген жазбалар пайда болды.

1211-1218 жж. – Құшлықтың Жетісуды билеуі

 

Монғолдардан жеңіліс тапқаннан кейін Құшлық Жетісуға, гурхан қара-қиданы Елу Жұлыққа қашып кетті. Гурхан Құшлықты құшақ жая қарсы алды және оған қызын берді. Қарақытайлар Хорезмшахтан жеңіліс тапқаннан кейін Құшлық Жұлыққа көмекке келмеді, ең сорақысы Құшлық гурханның қазнасын басып алды және Жұлыққтың өзін тұтқынға алуға талпынды. Алайда Баласұғынға жақын жердегі ұрыста Құшлық талқандалды. Гурхан әскері қазнаны қайтарып алды, бірақ оны билеушіге қайтармады. Осы қақтығыстың нәтжесінде гурханды Құшлық жаулап алды (1211). Жұлық қалдырылды, бірақ негігізгі билікке Құшлық ие болды. Бұдан кейін Құшлық мемлекетті құрайтын халықтың басым көпшілігін мұзылман болуға діни қудалаулар жүргізді. 1218 жылы Құшлық билеушісі моңғолдардың билігін мойындаған Алмалық қаласые қоршауға алды. Жауап ретінде Шыңғысхан Құшлыққа қарсы 20 мың әскері бар Жебе-ноянды жіберді. Қара-қидан мемлекетіне кіру кезінде Жебе діни бостандықты ұран етті және мұсылмандар қалалардағы күзетте тұрған әскерлерді өлтіре бастады. Құшлық қашты бірақ Памир тауындаұсталды және басы шабылды.

1219-1224 жж. – Моңғолдардың Қазақстанды және Орта Азияны жаулап алуы

 

Шыңғысхан Хорезмшахпен қайрымды көршілес сауда қатынастары туралы келісті. Көп кешікпей Шыңғысхан өзінің бірінші көпестерін жіберді. Оларды қарақшылыққа кінәлі деп танылған Отырардың қолбасшысы және Теркен қатынның немере ағасы Ыналшық Қайырхан ұстап алды және өлтірді. Бұл моңғол әскеріне ерекше жорықты ұйымдастыру үшін оңтайлы себеп болды. 1219 жылғы күзде Шыңсыхан өзінің әскерін Ертіс жағасынан батысқа қарай жылжытты. Сол жылы ол Мәуренахрға басып кірді. Хорезмдіктердің арасында Шыңғысхан әскеріне қайтып қарсы тұрсақ деген екі пікір тұрды. Біріншісі Шыңғысхан әскерімен ашық ұрыста қақтығысқа бейім болды. Екіншілері өз қамалының күштілігіне сенім артып гарнизондарды қамал бойынша орналастыруды ұсынды. Екіншілердің пікірі моңғолдардың қоршау технологиясының шеберліктерін бағаламасада басым болды. 1219 жылы қыркүйекте моңғолдар Отырарды қоршауға алды және көп ұзамай кейбір хорезм әскербасыларының сатқындығы салдарынан Отырар алынды, ал Қайырхан өлтірілді. 1220 жылы моңғолдар Сығанақты, Өзгенді, Баршылығыкентті, Жентті, Яныкентті, Бенакентті, Балықты, Бұхараны, Самарқанды алды. 1221 жылдың басында Хорезм астанасы Үрген алды. Хорезмшах Каспий теңізі аралдарының бірне қашты, сол жерде 1221 жылғы ақпанда өлді. Орта Азияны жаулап алу 1221 жылы толықтай аяқталды, бірақ Субеде мен Жебенің жорығы 1224 жылы аяқталғандықтан, аталған жыл орта азия компаниясының нақты аяқталған жылы болып есептелді.

1219-1220жж. – Отырарды қоршау және талқандау

 

Моңғолдардың бірінші соққысы Сырдария бассейнінің қалаларына тиді. 1219 жылғы қыркүйекте Шағатай, Едіге және Сүбедем бастаған моңғол әскерінің бір бөлігі Түркістан аумағының ірі орталықтарының бірі Отырар қаласын қоршауға алды. Қоршауға алғаннан кейін екі ай өткен соң моңғолдар ауыз су көзін бітеп тастады. Көп кешікпей Отырарда сауда таусылды. Қала үлкен қиыншылыққа душар болды, қамал талқандалды, талқандауға көптеген орамдар ұшырады, бірақ қала өмір сүре бастады. Осыны көтер алмай, Қараша Қажыптың басшылығымен гарнизонның бөлігі (10 мың адам) монғолдарға берілді. Екі ай өткен соң Отырардың Отырар қамалы алынды, ал Қайырхан тұтқынға алынды. Жалпы Отарырды қоршауға алу 7 айға созылды. Отырар талқандалды, ал Қайырхан болса Шыңғысханға жеткізілді, ол сол жерде өлтірілді.

1220ж. – Сығанақты қоршауға алу және басып алу

 

Түркістанның басқа да қалаларын – Сығанақ, Өзгенд, Баршыкент, Ашнас, Жент, яныкент және басқаларын Жошы хан бағындырды. Сырдарияға жорыққа шыққан Жошы жасағы 1220 жылғы көктемде Сығанаққа келді, оның тұрғындарымен Жошы келіссөздер жүргізді. Өзінің өкілі ретінде тұрғындарды соғыссыз берілуге көндіру үшін ол мұсылман көпесі Хасан-қажыны жіберді, бірақ (залымдар, қаралар мен қайыршылар» наразылық білдірді және сатқынды өлтіріп, «ұлы киелі соғысқа» дайындалды. Моңғолдар жеті күн жеті түн үзіліссіз қаланы қоршауға алды, ең соңында оны басымдықпен алды және (қайырымдылық пен жанашырлық сезімін жауып» бүкіл халықты қырды. Сығанақтың басшысы болып қаза болған Хасан-қажының ұлы тағайындалды.

1220-1224 жж. – Жебе мен Сүбедейдің жорығы

 

1220 жылы Шыңғысхан Хорезмшах Мұхамедті қудалау үшін 3 түмен (30 мың адам) бөлді, хорезмшах өлгеннен кейін Кавказ мемлекеті мен қыпшақтарға қарсы бағытталған жорық ұйымдастырды. Кавказға жорық барысында Сүбедей мен Жебенің басшылығына 2 түмен (20 мың адам) болды. Кавказ билецшілерінің әскерін талқандап моңғолдар қыпшақтар мен аландардың коалициясымен кездесті. Сүбедей бұл коалицияны қыпшақтарды сатып ала отырып жойды. Талқандалған қыпшақтар қыпшақ ханы Қотянға қашты. Қотян көмекке орыс княздерін шақырды, бірақ Қалқа өзеніндегі ұрыста орыс княздері талқандалды. Шығысқа қайтып оралғаннан кейін моңғолдар 1223 жылдың соңында және 1224 жылдың басында Волга Былғариясынан жеңіліс тапты. Ибн әл-Асирге сәйкес моңғол тарапынан бұл ұрыста 4 мың адам өлді. Төменгі Волгада орналасқан Саскин арқылы олар шығыс Дешті Қыпшаққа қарай жол тартты, одна олар Жошы әскеріне қосылды.

1223ж. – Қалқадағы ұрыс

 

1223 жылдың басында Киевте Киев, Галицкий, Черниовксий, Северный, Смоленский және Волынксий княздерінің күштері қыпшақтардың және Қотян ханның Жебе мен Сүбедейдің әскеріне қарсы қолдауы тиіс дегенді шешкен княж съезді шақырылды. Моңғол хбаршылары орыстарға қыпшақтарға қарсы шығуды ұсынды, бірақ Мстивтла хабаршыларды өлтіріп тастады. 1223 жылғы 31 мамырда моңғолдар орыс кнздерін жыне қыпшақтарды талқандады.

1224-1503жж. – Жошы ұлысы (Алтын Орда)

 

Жошы ұлысын құру тарихы 1207 жылдан бастау алады. «Қасиетті әңгімелергеә сәйкес сол жылы Жошы жорыққа шықты, ол жорық барысында басып алған жерлерге иелік етті. Орта ғасырлық моңғол мұрагерлік құқықығы бойынша үлкен ұлдары йкесінің көзі тірі кезінде ең шалғай жерлерді алған, ал «Туған үйді» мүрегрлікке кіші ұлдары алды. Жошы басып алған жерлер де алыс жерлер болды. Біраұ көп кешікпей империя батыс қарай өкітемдік жасауды бастады. 1221 жылға қарай Жошы ұлысы өзіне Хорезімді және халқының басым көпшілігі қыпшақ тайпасы болған ол жерден сол түстікке қарай жатқан жерлерді қосты. Шамамен 1224 жылы Шыңғысхан Моңғол империясын ұлдарынығ, бауырларының және жиендерінің арасында ресми бөлді. Атап айтқанда осы уақытта Жошы Ұлысының дәрежесін ресми бекіту болды. Жошы ұлысы (түрік тілінде Улуг Улус – ұлы мемлекет; орыс дәстүрінде Алтын Орда). 1224 жылдан бастап 1269 жыл аралығында Моңғол империясында болды. 1263 жылдан бастап Жошы ұлысы Халугпен соғыста жеңіске жетіп тәуелсіздік алды. 1313 жылдан бастап Жошы Ұлысының мемлекеттік діні ислам болды. XV ғасырдың ортасына қарай Алтын Орда бірнеше дербес хандықтарға құлады: оның орталық бөлігі айтарлықтай жалғасып жатқан жоғары –Үлкен Орда деп есептелді, ол 1503 жылы жойылды.

1227ж. – Жошының өлімі

 

Жошы өмірінің соңғы жылдарында әкеісімен шиелініскен қарым-қатынаста болды. Бұның себебі Шыңғысханның тапсырмаларын лрындамау болды. Әкесі Жошыға Батыстағы аумақты басып алуды бұйырды, бірақ сЖошы басып алу үшін ештеңе істеген жоқ. Сондай-ақ Жошының құрылтайларда жиі болмауы Шыңғысханның ойын күмән тудырды. Нәтидесінде 1227 жылдығ басында Жошы өлді. Оның өлімінің екі нұсқасы бар: 1-нұсқа ол аңшылықта өлгені туралы. Халық арасында бұл нұсқа өте кеңінен тарады және Жошының өлімі туралы «Ақсақ құлан» деген күйде шықты. 2-нұсқа, Жошы әкесінің бұйрығымен өлтірілді деген.

1227-1250-ші – Бату мен Орда-еженнің Жошы ұлын тең билеуі

 

Жошы өлгеннен кейін, оның екі ұлы Бату мен Орда-ежен қағанға шақырылды, онда олар өздерінің әкелеренің аумағына тең билеуші болып тағайындалды. Мұндай тең билеушілік Орда-ежен өлгенге дейін сақталды. Моңғолдардың Батысқа соңғы жорығынан кейін Орда-ежен билік еткен ауматар мен әскерлердің аз көлеміне ие болған. Құйық және кейіннен Менгу Орда-еженнің Батуға қарсы амбицияларын анық және астыртын қолдады. Орда-ежен өлгеннен кейін, оның балалары Батудың ұрпақтарымен тең билеушілікке үміттенбелі, олар тек Жошы ұлысының шығыс қанатын ғана басқарды.

1227-1229жж. – Шыңғысханның ұлы Толайдың регенттігі

 

Толай-Шыңғысханның Бөртеден туған төртінші ұлы. Шыңғысхан өлгеннен кейін, Толай әкесінің түпкілікті иелігіне мұрагер болды және әкесінің бүкіл әскерін Моңғол империясы жаңа ханды тағайындағанға дейін басқаруға алды, ол кезде Толутай ханды таңдағаннан кейін әскерді беруге міндетті болатын. Толай басында 1227 жылы Таңғұт мемлекетіне жорықта қаза болған әкесін жерлеуді ұйымдастырумен айналысты. 1229 жылы құрылтай болды, онда Шыңғысханның өсиетімен мұрагер болған Едіге (нақты белгілі) тағайындалды. Толай оған барлық билікті, кешектерді (қаған гвардиясын) берді және сенімді болуға ант берді.

1229-1241 жж. – Едігенің билігі

 

Шыңғысхан мен Бөртенің үшінші ұлы. Шыңғысханның аумақты кеңейту бойынша агрессивті саясатын жүргізді. Таққа отырар отырмастан Едіге екі отыз мыңдық жасақты Иранға және Солтүстік Каспий маңына сол жерде тұрып жатқан халықты жаулап алу үшін жібереді. Шырмағын әскері Желел ад-Динді талқандады және Каваказ маңын басып алды. 1234 жылға қарай Едіге әскері Цзигь империясын басып алды аяқтады. Моңғолдардың қолында бүкіл Солтүстік Қытай тұрды. Кореяға жорықтардың бір қатары жасалд, нәтижесінде 1238 жылы король моңғол ханына құрметін білдірді. 1235 жылы құрылтайда Едіге 1236-1242 жылдардағы Батыс жорығын атап айтты: Батысқа ауқымды жорық. Жорықтың нәтижесінде Волга Былғария, орыс княждерінің бір қатары басып алынды, Дешті Қыпшақ жаулап алынды, Польша мен Венгряи талқандалды. Моңғол әскері Адрият теңігісіне дейін жетті. Едіге басқарған кезеңдерде Едігенің кеңесішіс Елей Чуцай болды, ол «Ат үстінде отырып империя құруға болады, бірақ оны ат үстіне басқару мүмкін емес» деген тезисті алға тартты. Едігенің билігі кезінде 4 ауқымды реформа жүргізілді: 1. Отырықшы халық үшін әскери шақыру реформасы жүргізілді, онда отырықшы халықтан шақырылатын адамдардың саны пайыздық қарым-қатынсата аз болды; 2. Пошта қызметі (орлар) ұйымдастырылды; 3. Халық санағы жүргізілді; 4. Салық жүйесі жетілдірілді. Сондайақ Едігенің кезінде империя астанасы – Қарақұрымның құрылысы аяқталды. Едіге 1242 жылғы 11 желтоқсанда өлді.

1236-1242 жж. – Моңғолдардың батысқа жорығы

 

1235 жылы құрылтайда Едіге қыпшақтар мен олардың одақтастарын бағындыру үшін Батысқа жорық ұйымдастырды. Жорыққа Жошының балалары – Бату, Орда-ежен, Шибан, Берке, Шағатайдың ұлы Байдар және Шағатайдың немересі Бөрі, Едігенің ұлы Құйық, Толайдың балалары Менгу мен Бөчек, сондай-ақ Шыңғысханның кіші ұлы Құлқан, сондай-ақ әскербасылар Сүбедей мен Бұрындай қатысты. 1236-1237 жылдары моңғолдар Повольжеде волга былғарлары мен олардың одақтастарына қарсы әскери әрекеттер жүргізді. 1237-1238 жылдары моңғолдар қалған қыпшақтарды, аландарды және черкастарды, сондай-ақ Қырым кіші аралын бағындырды. 1240 жылы әскерді және кейбір бөліктерді толықтырғаннан кейін моңғолдар әскери әрекеттерді жаңғыртты. Моңғолдар Киевті, Галикий және Волынксий княждерін басып алды. 1241 жылы моңғол әскерінің бөлігі Польша мен Моравияға жаорыққа шықты. Моңғол әскерінің бөлігі Венгрияға аттанды, онда ол венгр королін талқандай алды және моңғол әскерінің бөлігі оның ізін кесе отырып, Хорватияға және Адриатия теңізіне қолжеткізді. 1241 жылғы желтоқсанда Едіге өлді және 1242 жылғы наурызда моңғол әскері кері қайтты.

1241-1246 жж. – Едігенің жесірі Торакинаның ренеттігі

 

Торакина – Едігенің әйелі, Құйықтың анасы. Едіге мен Құйықтың билігі кезінде регент болды. Торакина меркіт көсемінің Шыңғысханның жауының қызы. Едіге өлім алдында өзінің мұрагері ретінде Ширамун деген немересін тағайындады, біра Торакина оның болғызбады. Торакинаның регенттігі орталық биліктің дезинтеграциясының үлкен деңгейімен және саяси қақтығыстардың үлкен дейңгейімен сипатталады. 1246 жылы құрылтайда Құйық таңдалды, Торакинаны және оның фавориттерін Құйық маңызды саяси саяси шешімдерді қабылдаудан аластатты.

1241 ж., 11 сәуір – Шайо өзеніндегі ұрыс

 

Венгр королі Беломен, оның ағасы хорват герцогы Коломанмен, бір жағынан Бату, Шибан, Қадан және Сүбедей басқарған моңғол әскерінің арасындағы ұрыс. Венгрлер әскері моңғол әскерінен екі есеге көп болды. Бату ұрыстан бой тасалауға мәжбүр болды, бурақ Сүбедей ұрысқа талап қойды. Венгер-хорват әскері 6 күн моңғол әскерінің ізін кесті, жетінші күні кешкісін шайо өзенінің алдында Мохи даласына тоқтады. Түнде Сүбедей бастаған моңғол әскерінің негізгі күші сол жақ флангада оңтүстіктен венгер лагерін айналып өтіп өзеннен өтті, моңғолдардың қалған бөлігі (Бату, Шибан) венгр қорғаушы жасағын ығыстырып көпірлі өзен арқылы басып алды. Төбешіктерді қоршаған далалықта орналасқан венгр лагеріне садақтан және тасатқыш машинадан оқ жаудырды, одан кейін лагерьге басып кірді. Моңғолдар қоршау дөңгелегін бекітпеді. Венгер әскері қашты, моңғолдар оны 6 күн бойы із кесу барысында біртіндеп жоя бастады қашқындардың иықтарында Пештке кірді. Әскердің қырылуы венгер жерлерін моңғолдардың алдында қорғансыз етті.

1246-1248 жж. – Едігенің ұлы Құйықтың билеуі

 

Құйық 1246 жығы күзде қаған болып таңдалды. Ол өз анасының рагенттігіндегі дәуірдің барлық өкімдерін жойды, Торкаинаның жақтастары Абд ар-Рахманды және Фатиманы өлтірді. Шынқай мен Махмұд Ялваш лауазымдарына қайта келді. Құйық Таяу Шығысты басып алуды жоспарлады, онда Байжының наменгерін өзінің майдандасы Елжігемен алмастырды. Бірақ ең алдымен хан өзінің басты қарсыласы Батумен есеп айырысуы тиіс еді. 1248 жылдың басында Құйық бастаған әскер Жошы ұлысына қарай жылжыды. Толайдың жесірі Сорхахтани ескерткен Бату өзінің әскерімен қарсы шықты. Бірақ Шығыстықтардың бірінші соғысы болған жоқ. Құйық Мәуренахрға дейін барып кенеттен өледі. Сол таралған нұсқа бойынша Құйық уланған.

1248-1251 жж.– Құйықтың жесері Оғыл-Қаймыштың регенттігі

 

Оғыл-Қаймыш Құйықтың әйелі болды және меркіттердің тайпасынан шыққан. Құйық өлгеннен кейін 1248 жылғы сәуірде Оғыл-Қаймыш оның денесі салынған табытты оның ордасы орналасқан Еміл өзенінің аумағына әкелуді бұйырды. Бату, шығыстықтардың үлкені ретінде құрылтайды Алақамақта жинауды (Қаялыққа барар жолдағы аптада), ол сол жерде болды. Оғыл-Қаймыш Шынқайдың және басқа кеңесшілердің қолдауымен мемлекеттік уақытша басқаруы тиіс еді. Хатын көп уақытын шамандармен өткізгендіктен, оның ұлдарының әр қайсысы басқа ханзадалар сияқты өз бетінше бұйрық берді. Мемлекеттік істерде тәртіпсіздіктер бола бастады. Сол уақытта, құрылтайға қатысушылар Меңгі ханды таңдауға алдын ала келісімдерін берді, бірақ Оғыл-Қаймыштың ұлдары билік Едігенің үйіне тиісті болуы қажет деп санап жетістікке қол жеткізбеген оған қастандық жасады. Оларда Оғыл-Қаймыш сияқты жазаға тартылды. 1252 жылы Меңгінің бұйрығы бойынша, оны қорлап киізге орап суға лақтырып жіберді.

1251-1259 жж. – Толайдың ұлы Меңгінің билеуі

 

1251 жылдың басында Қарақорымда Толайлықтар және оларды қолдаған Жошылықтар ұлы Меңгі ханды жариялау үшін шақырылған құрылтайды жинады. Оны қолдау үшін Бату өзінің ағасы Беркені әскерімен бірге жіберді. Бұдан басқа, Мөңкенің анасы Сорхахтани оның жағына құрметке ие Белғұтайды (Шыңғыстың інісі) және әскердегі үлкен белеге ие Ұранхадайды (Сүбедейдің ұлы) шығарып алды. Едігеліктер мен Шағатайлықтардың соғыс партиясының ноғайлараның бір бөлігі құрылтайға қатысты, атап айтқанда Едігенің ұлы Батыс жорығына қатысушы Қадан. Едіге тарапынан қарсы тұруға талпыну сәтті болмады. Билікке Меңгі келгеннен кейін Қытай мен Иранға барысы туралы жарлық шығарды. Қытайға жорықта Мңгі ағасы Хубилеймен бірге қатысты, ао Иранға жорықты оның ағасы Хулагу басқарды. Меңгі қытай балықшы қаласы Оңтүстік Сунға тиесілі қазіргі заманғы Чунцинаның орнындағы Хэчжоуды қоршауға алу кезінде 1259 жылы өлді.

1255-1256 жж. – Алтын Ордада Сартақтың билігі

 

Сартақ –Батудың ұлы. Жасырын христиандыққа сыйынды. Бату өлгеннен кейін 1255 жылы, Сартақты Меңгі Жошы ұлысының билеушісі деп тағайындады. Бірақ үйге қайтқан уақытта уланды. Бір нұсқасы бойынша Меңгі уланып өлді, өйткені Меңгі орталықтандыру саясатын жүргізді және ұлыс басы ретінде (Шағатай ұлысымен ұқсас ретінде) регентші басы ретінде баланы тағайындағыс келді. Басқа нұсқада. Оны өзінің ағасы Берке улап өлтірді.

1256-1259 жж. – Алтын Ордада Ұлықшының билеуі

 

Жошы ұлысының Меңгі –қаған билеушісі болып тағайындалды. Бұл кезде регентші болып Батудың жесірі Борақшы тағайындалды. 1257 жылы оған Александр Невский ағасы Андреймен бірге барды, ол антимоңғол қызметі үшін кешірім алды.

1258 ж.– Бұрындайдың Польша мен Литваға жорығы

 

1256-57 жылдары қият әулетінен шыққан бұрындай Күремсенің орнына Жошы ұлысының батыс шекарасына тағайындалды. 1258 жылы ливалықтар Александар Невский тарапынан қарсы күреске кезікпей Смоленск княждігін талқандады және Торжкий княждігіне кірді, олар басқа Солтүстік Шығыс Русьінің басқада княздерімен бірге Ордада болған. Бұрындай Данилге хабаршылар арқылы Литваға баратын жорықтары және оларға қосылу талаптары туралы хабарлама жіберді. Данил ордалықтарға көмек ретінде кіші інісі Васильконы әскерімен жібереді. Соңғысы, литвалықтарды жеңгеннен кейін Бұрындайға табысының бөлігі («сайғат») берді. Келесі жылы Бұрындай Люблинді басып алып Польшаға жорыққа шықты. Бұрындай Василько мен Лев арқылы Сандомирдің тұрғындарына қарсылық болған жағдайда қауіпсіздікті уәде етті, бірақ уәдесінде тұрмады: ордалықтар Висла өхалықты бауыздап суға батырды. Бұрындайдың Литва мен Польшаға болған белгілі екі жорығының нәтижесі әдетте Галицко-Волынский княждігіндегі моңғол өктемдігін орнату деп есептелді.

1258 ж. – Моңғолдардың Бағдадты алуы; Аббасидтер династиясының құлауы

 

Бағдадты қоршауға алғанға дейін Хулагу 1256 жылы Алмауыттардың бұзылмас қамалын соғыссыз алып иран исмаилиттерін-низариттерін («ассасиндер» ретінде белгілі) бағындырды. Сонад кейін 1257 жылы Хулагу Бағдадқа барды. Меңгі өзінің ағасына егер ол моңғолдарға бағынышты болған жағдайда халифатқа аяушылық көрсетуді бұйырды. Бағдадқа жақындаған Хулагу берілуді талап етті, халиф Аль-Мустасим бас тартты. Хулагу күшінің бір бөлігін Тигр өзені арқылы жіберді және қаланы ауыздықтады. Халиф әскері моңғолды батыста тойтарды, бірақ келесі шабыуыл оны құртты. Моңғолдар халиф әскерін алдап төменгі жақта құрыққа түсірді және суы бар дамбаларды талқандады. Көптеген Халиф әскерлері суға батып кетті. 29 қаңтарда қытай инженерлері қаланы шарбақпен қоршады және қоршау құрлыстарын және катапульттерді салуға кірісті. Моңғолдар өздері үйренген стилде шаубыл жасады: 5 ақпанға қарай моңғолдар қабырғаның бір бөлігін құлатты. Аль-Мустасимнің келіссөздер жүргізу туралы ұсынысы қабылданбады. 10 ақпанда Бағдад берілді. 13 ақпанда моңғолдар қалаға кірді және Хулагу оны апта ішінде талан-таражға берді. Халиф өлтірілді.

1259-1262 жж. – Алтын Ордада билеушінің болмауы

 

1259 жылы Алтын Ордада биліксіздік орнай бастады. Бұл ең алдымен ұлыстардың бірі – Ұлақшының, содан кейін Меңгінің өлімінің салдарынан болды. Осыған байланысты, Жошы ұлысында саяси дағдарыстар қалыптасты. Қаған Жошы ұлысының қағанын тағайындай алмады, содықтан қаған әлі таңдалған жоқ. Жошы ұлысын таңдау съезді нәтиже бермеді, өйткені кандидатураларды Борақшы (ол кішкентай Туда-Меңгіні алға тартты) регентші ретінде жошылар мен олардың әмірлерін қабылдамады. Қорытындысында жергілікті құрылтай Жошы ұлысының тағына ешкім отырмады. Борақшы Хулагуды шақыруға талпынды, бірақ бұнысы белгілі болды, оны ұстап алып жазалағаннан кейін өлтірді. Мұндай биліксіздік Хулагу басып кіргенге дейін болды, енді билікке Жошы ұлысының тағына құқығы жоқ белгісіз лидер келді (Берке).

1260-1269 жж.– Моңғол империясының азаматтық соғысы

 

Моңғол Империясының құлауы. 1260 жылдан бастау алады, Моңғол Империясын өзара әскерлер талан-таражға салды. Меңгі өлгеннен кейін, оның ағалары Хубилай мен Арық – Бұғының арасында жоғары билік үшін күрес өрбіді. 1260 жылы Хубилай Қайпында, Арық-Бұғыда – Қарақорымда өткен құрылтайда ұлы хан деп жарияланды. Екі құрылтайда жалған болды, өйткені Шығыстықтардың көбі Хубилайдың сияқты Арық-Бұғының да құрылтайында болған жоқ. Жошылықтар ең басынан Арық-Бұғыны ұмытылыстары қолдау таппады. Хубилай да ұлыс бейлеушілерінің ортасына араздық орнатуға трыстыү Хубилай Хулагуды өзіне басып алған жерлерді бекіту үшін үміттендірді. Хулагу, ойлана келе Хубилайды қолдаймыз деп шешті, сондай-ақ Борқаншының шақыруымен ол жошылықтардың иелігіне басып кіруді шешеді. Теркеден жеңіліс тапқаннан кейін Хулагу артқа шегінді. Берке Жошы ұлысының нақты билеушісі болды, бірақ бұл ретте ол хан лауазымын алды. Моңғол империясының нақты тарауы Талас Құрылтайымен байланысты болды, ол кезде ұлыстардың билеушілері Жошы, Шағатай және Едіге, Меңгі-Темір, Барақ пен Хаду одақ құрды және бір-біріне көмектесеміз деп келісті. Меңгі-Темір, Барақ және Хайду хан тәжін қабылдады, оны осы уақытқа дейін Моңғол империясының жоғарғы билеушілері ғана киді. Осыған байланысты, олардың ұлыстары формалды тәуелсіздікті алды, нақтылығында олар 1260-жылдардың басында тәуелсіз болды.

1260 ж. – Айн-Жалут кезіндегі египет мамлүктеріне қарсы ұрыс, Кит-Бұқа-ноянның жеңілісі

 

Мегңі өлгеннен кейін, Хулагу өз күшінің үлкен бөлігін Иранға бағыттады, сол кезде моңғолдардың 10 мыңдық корпусы Кит-Бұқаның басшылығымен Сирияға басып кірді және Дамаскты басып алды. 1260 жылғы 3 қыркүйекте мамлүктер мен моңғолдар Айн-Жалутта тоғысты. Моңғол әскерінің құрамына аздаған грузин және армян жасағы кірді. Ұрыс моңғол жылқышыларының атағынан басталды. Бейбарыс жалған бас тартумен Кит-Бұқты тасада отырып құлатты, оған мамлүттер үш тараптан соққы берді. Моңғор әскері жеңіліс тапты, Кит-Бұқ тұтқынға түсті және өлтірілді.

1262-1266 жж.– Беркенің билеуі

 

1262 жылдан бастап билік Жошының Мұхаммед Хорезмшаөтың қызы Сұлтан-хатыннан туған ұлы Беркенің қолында. Беркені бала күнінен мұсылман дінінің аясында анасы тәрбиеледі. Биліксіздік кезеңінде Берке Жошы ұлысының билігін жинай алмаған құрылтай жұмысына қатысты. Хулагу әскеріндегі Жошы өлгеннен кейін өлгендердің туыстарының бірі Ноғай Иранға басып кірді, бірақ жеңіліс тапты. Хулагу әскері жошылықтардың иелігіне басып кірді. Берке толық жұмылдыруды жариялады және осының арқасында ол жерге формалды емес лидерді және Жошы ұлысының басшысын тағайындап, Жошы ұлысының тәуелсіздігін сақтай алды. Берке Хулагумен және оның мұрагерлерімен айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізбей соғысты. 1266 жылы Берке қаза болды.

1263 ж., 13 қаңтар – Теркедегі ұрыс

 

Жошы ұлысындағы анархия мен биліксіздікке байланысты, Ұлықшы өлгеннен кейін Жошы ұлысының билеушісі кім болатынын айтарлықтай түсініксіз болды. Борақшы Ұлықшы кезіндегі бұрынғы регентші өзінің немересі Туда-Меңгі тағына отыру жолымен билікті сақтап қалуға тырысты, бірақ оның ағасы (Батудың балалары мен ағалары) бұған келіскен жоқ. Борақшы сол бір қатты оппозициядан қорқа отырып Жошы ұлысының тағын Хулагуға ұсынды. Бірақ оның хабарламалары жетпей, ол ұсталды және мемлекеттік сатқындық үшін өлтірілді. 1262 жылы Хулагу басып кіруге талпынды, ол өзінің әскеріндегі үш Жошылықты өлтірді және өз әскерін Солтүстікке алып кетті. 1262 жылдың соңында Хулагу Теректен өтіп лагерьді және және ноғай арбалы керуенін жаулап алды. Берке контршабуылды ұйымдастырды және 1263 жылғы 13 қаңтарда Терек жағасында ұрыс болды. Хулагуд әскері жеңіліс тапты, әскерлердің көбісі артқа шегіну кезінде өзеннің жұқа мұзы жарылып батып кетті. Екі жақтанда айырылулар көп болғаны соншалық Ибнға сенсек Берке Василге «Халавун Алласы (Хулагу) осы өлген моңғолдарды моңғол қылышымен жазаласын. Егер де біз хабарлай отырып әрекет етсек, онда біз бүкл жерді бағындырар едік». Осы ұрыста жеңіске жету өтке қымбатқа түсті.

1266-1282 жж. – Меңгі-Темірдің билеуі.

 

Беркеден кейін, 1266 жылы билікке Туканның ұлы, Батудың немересі Меңгі-Темір келді. Баласы жоқ Берке кезінде ол оның заңды мұрагері болып есептелді. Өзінің билеушілігі басында Меңгі-Темір бүлікшілермен күресті. Таққа отырғасын, Меңгі-Темір Шибан ұлыс оның ұлы Бахадүрге, ал Қырым-Ұран –Темірге ұлы Тука –Темірге жүгінді. 1269 жылы қаған (хан) болып жарияланды және өзінің атымен және тамғасымен тиындарды санай бастады. Меңгі-Темір генуэздіктерге Кафаға орналасуға рұқсат етті, соның ссалдарынан Қырым саудасына жаңғыра бастады және кіші арал мен оның астаныс Солхатаның маңызы ұлғайды. Оның бұйрығымен Русиде хат алмасу жүргізілді. Оның кезінде Жошы ұлысы Талас құрылтайының нәтижесінде тәуелсіз болды, онда үш ұлыстың билеушілері (Жошы Ұлысының, Шағатай Ұлысыныңғ Едіге Ұлысының) Моңғол империясының құлауын заңды ресімдеді. Меңгі-Темірдің атынан Талас құрылтайында оның ағасы Беркешер қатысты. Меңгі-Темір Византияға (шамамен 1269-1271), Литваға (1274), Кавказға аланға қарсы (1277) жорық жасады. Кавказға жасаған жорықта орыс княздері қатысты, олар өзі табысының бөлігін алды. Меңгі-Темір атынан біздің ұяшықтарымызға жеткен орыс шіркеуін Алтын Ордаға салық төлеуден босату туралы бірнші жазбалар жазылған. Меңгі – Темір билеген жылдары Қырымда Кафаның генуэздік колония негізін қалады.

1269 ж. – Алтын Орданың Моңғол Империясынан формалды тәуелсіздігі

 

Меңгі-Темірдің хан тәжін қабылдауы. 1269 жылы Талас құрылтайында ұлыстардың билеушілері Жошы, Шағатай және Едіге, Меңгі-Темір, Барақ пен Хаду одақ құрды және бір-біріне көмектесеміз деп келісті. Меңгі-Темір, Барақ және Хайду хан тәжін қабылдады, оны осы уақытқа дейін Моңғол империясының жоғарғы билеушілері ғана киді. Осыған байланысты, олардың ұлыстары формалды тәуелсіздікті алды, нақтылығында олар 1260-жылдардың басында тәуелсіз болды.

1282-1287 жж. – Туда-Меңгінің билеуі

 

1282 жылы билікке Туда-Меңгі келді. Оның билігі орталық билікті әлсіретумен сипатталады. Өмірінің соңында суфизіммен айналыса бастады және істен аластады, осыған байланысты оны биліктен оның жиендері Меңгі-Темірдің ж»не Тарбудың балалары (Туда-Меңгі мен Меңгі –Темірдің ағасы) аластатты.

1287-1291 жж.- Тула-Бұғының билеуі

 

1287 жылы Алтын Орданы Меңгі-Темір балаларымен бірге Тарбудың ұлы, Туканның немересі, Батудың шөбересі Тұлға-Бұғы билей бастайды. Венгрия мен Польшаны бағындыруды ойлап жеңіліспен аяқталатын соғыс жорығын ұйымдастыраы, соның кесірінен оның Ноғаймен қарым-қатынасы ушыға бастайды. Тохты мен Ноғайдың қастандығы салдарынан қаза болды.

1291-1312 жж. – Тоқтының билеуі

 

Қастандық жасалғаннан кейін билік Меңгі-Темірдің ұлы Тоқтыны тұтқындады. Ноғай мен Балықшының көмегімен (Жошының ұлы Беркешараның немересі) билікке келді. Анаасы жағынан ол Хубилай ұрпағының туысы болды (оның әжесі Келміш-ақа осы рудан болатын), оның атасы Салжідай – гүрген Қоңырат руынан шыққан. Билікке келгеннен кейін Ноғайдың тікелей бұйрығымен бұдан бұрын оның өміріне қастандық жасаған туған ағаларын өлтірді. Біраз уақыт өткен соң Тоқты Тула-Бүкінің сол әмірлерін өлтірді, оны өлтіруді Ноғай өтінген. Ноғаймен одақты Тоқтының ағасы Яйлақтың (Салжідайдың ұлы) және Ноғайдың қызы Қабақтың некесі нығайтты. Бұл неке кейіннен Ноғай мен Тоқтының арасындағы ұрыстың себебі болды. Өйткені Яйлақ өз әкесі сияқты буддизмді қолдады, ал сол уақытта Ноғай сияқты оның қызы мұсылмандықты қолдады. Дін жөніндегі отбасы жанжалы Ноғай мен Салжідайдың арасындағы ұрыспен аяқталды. Бұдан басқа, сол уақытта Ноғай мен Тоқтының тағы бір туысы Дербен ұлысын басқарған Тама Тоқтай исламнан бас тартты, сол үшін Тоқта-мұрат деген атақ алды. Шамасы Тама-Тоқта буддизмді қабылдады және Салжідайдың одақтасы болды. Ноғай солардың басын сұрады, бас тарту алған ол 1299 жылы Тоқтыға қарсы соғыс әрекеттерін бастады. Осындай ұрыстардың бірінде Ноғай орыс сарбазының тұтқынына түсті, ол оның басы алыды және оны Тоқтыға әкелді, ол орыс сарбазын Ноғайды жан түршігерлік өлтіргені үшін өлтірді, өйткені ол қайырымды өлімге лайық деп есептеді. Ноғайдың ұлы Былғарияны билей бастады, бірақ Тоқты былғар ақсүйектеріне қысым көрсетті, олар Ноғайдың ұлын өлтірді. Сосын Ноғайдың қалған ұлдары Тоқтының ағасы Сарай-бұқпен бір одақта Тоқтыны тойтарғысы келді, бірақ қырылып қалды. Ноғайдың немересі Былғарияға қашып кетті. Тоқты әскерлерінің көмегімен Жошы ұлысында билікті орталықтандырылды. Ақша реформасын жүргізді. Өзі тірі кезінде оның ұлы Ылбасар қайтыс болды. Мұрагер етіп Ылбасардың ұлын тағайындады.

1313-1341 жж.– Өзбекханның билеуі

 

1313 жылы билікке Меңгі-Темірдің немересі – Өзбекхан келді. Тохты өлгеннен кейін құрылтай жиналды, онда Тохтының екінші ұлы Тұқыл-Бұғы (Тук-Бұғы) ұлы Елбасарды мұрагер етіп тағайындаған Тохтының өсиетін жоққа шығарды. Құрылтайға Өзбек келді, ол оған қарсы қастандық себебімен Тұқыл-Бұғыны өлтірді. Осыдан кейін Баялун (Тохтының жесірі) сатып алуды пайдалана отырып, ол құрылтайжа хан болып тағайындалды. Хан болып тағайындалғаннан кейін Өзбек жошылықтардың ұлысында билікті ығыстырып және олардың орнына рулық тайпа білгірлерінің өкілдерін тағайындап әкімшілік реформа жүргізді. Реформа нәтижесінде анағұрлым қырсық жошылар өлтірілді, ал қалғандары Исатай қияттың билігіне берілді. Сондай-ақ Өзбек исламды Жошы ұлысының мемлекеттік дін деп жариялады. Оның реформалары ұлыстардың бірыңғай орталықтандырылған мемлекеттік конфедеранцияға айналдыра отырып Алтын Орданы өзгертті.

1341-1342 жж.– Тыныбектің билеуі

 

Өзбектің Тайдолладан туған ұлы. Бір жыл ғана биледі, туған ағасы Жәнібек өлтірді, Тыныбекке және оның әйеліне «Хұсрау және Шырын» Құпта арналды, Низами шығармасының парсы тілінен түркі тілдерге аудармасы.

1342-1357 жж. – Жәнібектің билеуі

 

Өзбектің Тайдолладан туған ұлы. Ол билеген уақытта үлкен соғыстар болған жоқ. 1357 жылы Жәнібек Берке кезеңдерінен бері Жошы үміттенген Тербизді басып ала алды. Тербизден Сарайға келгенде, Жәнібек ауырып қалды. Оның ұлы ол туралы біліп Тербизден келді. Жәнібек сауыға бастады, біра қайтып келген Бердібек әкесін және өзінің ағаларын өлтіріп таққа отырды.

1352-1420 жж. – Едіге өмірінің уақыты

 

Династияның негізін қалаушы, Ноғай Ордасын басқарған. Оның ерлер жағынан тікелей ұрпақтары Үрісіовтер мен Жүсіповтер князі болды. 14-ғасырдың соңы 15-ғасырдың басындағы саясат қайраткері. Ағ маңғыт тайпасынан шыққан. Оның әкесін Ұрыс-хан өлтірді, одан кейін Едіге Тоқтамышқа қызмет ете бастады. Оның қызы Жәнікеге үйленді. Кейін ол Тоқтамыштан Темірланға қашып кетті және Темірланға қызмет ете бастады. Темірланның 1391 жылғы Тохтамышқа қарсы жорықтарына қатысты. Одан кейін, Темірлан Тоқтамышты талқандағаннан кейін, Темірланнан қорғаныс мақтау қағазын алып Темір-Құтлықпен бірге өз ұлысын жинай бастады. 1390-жылдардан бастап Тохтамышпен күресті. 1395 жылға дейін Едіге және Темір-Құтлық Шығыс Дешті Қыпшаққа иелік етті. Едіге белгілі хандарды таққа отырғызды және олардың атынан билік жүргізді. Тохтамыштың ұлы Қадырбердімен ұрыста қаза болды. Анығырақ 1391-1399 жылдардағы – Темір-Құтлықтың билеуін, 1399-Воркселдегі ұрысты, 1399-1407жылдардағы – Шәдібектің билеуін, 1407-1411 жж.- Пуладтың билеуіе, 1411-1412 жж.- Темірханның билеуін, 1412-1420 жж. – Едігенің Тохтамыштың ұлдарына қарсы күресін қараңыз.

1357-1359 жж.– Бердібектің билеуі

 

1357 жылы Жәнібек – Бердібектің әкесі Әзірбайжанға жорыққа шықты және оны бағындырды. Жәнібек өзінің ұлы Бердібекті Әзірбайжандағы мұрагері ретінде қалдырды, ал өзі кері Алтын Ордаға кеті. Бірақ ол келгенде әкесі жақсара бастады. Одан кейін Жәнібек қатты ауырып қалды. Оның анасы Тайдулла оны емдеу үшін митрополит Алексейді шақырады, әкесінің ауруын білген соң, ол жасырын Алтын Ордаға қайтып келді. Бірақ ол келген кезде әкесі сауыға бастады Бердібек ж»не оның аталығы (тәрбиешісі) Тоғылбай өзі үшін қорқып кетті, өйткені Бердібек әкесінің Әзірбайжанда қалу жөніндегі бұйрығын бзып жасырын үйге елді. Бердібек әкесін өлтіріп билікке келді. Одан кейін ол өзінің барлық ағаларын және жақын туыстарын – Батудың тұқымын қырып тастады. Келесі жыл өзінің ұлы Мұхаммед-қожаны әкесіне мойынсұнбағаны үшін өлтіріп тастады. 1359 жылғы күзде Бердібек ауырып қалды және өлді, Ол өлгеннен кейін Жошы ұлысында азаматтық соғыс басталды.

1347 ж.– Моғұлыстанның қалыптасуы

 

XIV ғасырдың ортасында Оңтүстік Шығыс Қазақстанның және Қырғызстанның (Шығыс Түркістан) аумағында Шағатай ұлысының құлауының нәтижесінде қалыптасқан мемлекет. Шағатайлық Қазан хан өлгеннен кейін 1346 жылы моғұл әулетінің тайпа басы шағатайлықтардан тәуелсіз мемлекет қалыптастыруға шешім қабылдайды. Жаңа мемлекеттің орталығы дулат тайпасының иелігі бола бастайды, ол «Маңғылай – Сүбе» деп аталады, оның құрамына: Шығыс Түркістан облыстарымен бірге Ферғанадан Ұушы және Шершенге дейінгі Жетісудың оңтүстік батысы кірді. 1347 жылы дулаттардың әмірі Пұлашы Шағатайлықтардың Тұдылық-Темірдің ханы болды, ол Моғұлыстан мемлекетінің негізін қалаушы болып есептеледі.

1359-1380 – Ұлы Тоқталу

1359 жылы Алтын Ордада билік үшін күрес күшейе түседі және соның салдарынан шамамен 20 жылға созылған саяси дау – дамай басталады. Бұл оқиғалар тарихта «Ұлы Тоқталу» деген атауға ие болады. Дау – дамай жылдары аралығында Бердібек пен Тоқтамыс хандар арасында 20- дан астам әртүрлі хандар ауысты, яғни әр жыл сайын Ордада жаңа билеуші сайланып отырды. Оның үстіне көбінесе бірыңғай билік болмады және мемлекеттің әртүрлі облыстарында бір мезетте әртүрлі хандар билігін жүргізді. Дау – дамайдың туындауына бірқатар факторлар себепші болды. Олардың бірі ретінде оба індетінің немесе Еуропа мен Азияның барлық елдерін шаршып өткен оның сол кездегі «Қара өлім» деп аталып кеткен аурудың таралуын айтуға болады. Індеттің басты құрбандарына Алтын Орда қалаларының тұрғындары ілікті, ал көшпелі халық бұларға қарағанда еркін өмір сүрген және олардағы жұқтырып алу қаупі төменірек болған. Қала тұрғындарының саны айтарлықтай қысқартылды, бұл өз кезегінде мемлекеттік биліктің әлсіреуіне әкеп соқтырды, өйткені нақ сол отырықшы халық мықты мемлекеттік билік үшін шыққан болатын. Алтын Ордада тақ мұрагерлігінің нақты тәртібі болмады. Тохты хан мен Өзбек ханға дейін хан Шыңғыс хан әулеті құрылтайы мен ақсүйек тайпа өкілдерімен сайланатын. Тохты хан билігінен бері қандай да болмасын билік орнауы қантөгіспен аяқталатын. Оның үстіне әдетте билікке ұмтылғанның жақын туыстары құрбандарға айналып отырды. Тохтының өзі хан болғанға дейін 6 жақыны мен немере ағаларының көзін құртқан. Өзбек 20- дан 120 аралығындағы билеушілер – шыңғысхандықтарды құртқан. Өзбектің мирасқоры Жәнібек туған екі ағасын өлтірген. Бердібек билік құрған кезінде тіпті кіші жастағы балаларға аяушылық көрсетпестен туыстарының көп бөлігін жойған. Соның салдарынан Бердібек хан қайтыс болғанда, Батудың тікелей ұрпақтары өте санаулы еді. Билікке үміткер қалған тірі туыстары Бердібек ханнан жасырынып, астанадан шалғайда тұрған. Бату ұрпақтарының жаппай құртылуы саяси билікке Жошы ұрпағынан тараған басқа үміткерлердің билікке ұмтылуына әкеп соқтырды. Хан билігіне таласқан үміткерлер саны арта түсті және билік үшін күрес ұзақ жылдар бойы жалғасып келді. Бұл талас өзін хан орнында нақты тұрақтандырып, Алтын Орданың барлық бөліктерін бірыңғай мемлекетке айналдырған Тоқтамыс ханның билікке келуімен тоқтатылды.

1368-1377 – Орыс хан билігі

Орыс хан Жошының тікелей ұрпағы, 1368 жылы өзін Шығыс Дешті – Қыпшақтың егеменді билеуші ретінде танытты, соның құрметіне Сығанақта оның есімімен тиын соғылған болатын. Орыс хан өз билігінің астына барлық Алтын Орда жерін біріктіру мақсатымен 1372 жылы Сарайға жорық жасады. Кейінірек Қажы – Тарханды басып алады. Сарай жорығына қатысудан бас тартқаны үшін Орыс хан сол кезде Маңғышлак билеушісі болып тұрған, Тоқтамыстың әкесі Түй – Қажыны өлтіреді. Орыс ханнан бас сауғалаған Тоқтамыс оны қонақжайлылықпен қарсы алып, баспана берген Әмір Темірге барады. Әмір Темір Тоқтамыс иелігіне Отырар мен Сауран қалаларын береді. Орыс ханның ұлы Құтлығ – Бұқа басқарған әскер тобы Тоқтамыстың соңынан аңдуын тоқтатпай, оған шабуыл жасайды. Қырғын соғысқа ұласқан күресте Тоқтамыс жеңіліске ұшырайды, бірақ ол қашып құтылады, соғыста Құтлығ – Бұқа қаза болады. Орыс хан Тоқтамыс арасындағы қақтығыс жалғаса береді, енді олардың арасында қанды кек қайтару ойлары тұрған. Орыс хан өзінің сүйікті ұлы үшін кек қайтарғысы келсе, Тоқтамыс өз кезегінде әкесінің қазасы үшін кек қайтармақ болды. Орыс ханмен жүргізілген күресте де Тоқтамыс қайтадан Әмір Темірдің қолдауына ие болады, Әмір Темір оған әскер бөліп беріп, оларды Сауранға бағыттайды. Әмір Темірден жаңадан әскер алған Тоқтамыстың екінші жорығы да Орыс ханның ұлы Тоқтақия басқарған Ақ Орда әскерлерінен жеңіліс табады. Қолынан жарақат алып, оны аңдыған жаудан құтылу мақсатында, ол өзен арқылы қашып құтылады. Біраз уақытқа дейін оны тіпті өлдіге санаған, бірақ Тоқтамыс тірі қалып, өз жақындарына дейін жетеді. Оның қайраттылығына көз жеткізген Әмір Темір қайтадан қолдау көрсетуге даяр екендігін білдіреді. Дәл сол уақытта саяси сахнаға Орыс ханнан қашып, Әмір Темірден бас сауғалаған Едіге келеді және Орыс ханның Тоқтамысқа қарсы қайтадан әскер жасақтап жатқандығынан хабар береді. Әмір Темір өзі тікелей көмек көрсетіп, өз әскерін Отарға жайғастырады. Сол уақытта Орыс ханның әскері Сығанаққа дейін жетіп, сол жерге орналасады. Осы кезеңде үш айға созылған аяз күшін танытып тұрған кезең еді және әскерлерге бетпе – бет келулеріне кедергі келтірген. Бұл уақыт аралығында Орыс хан кенеттен қайтыс болады, ал шешуші шайқас сол күйі болмай кетеді. Бірқатар тарихшылардың айтуынша, Орыс ханның мемлекеті – қазақ мемлекетінің бастамасы, сәйкесінше Орыс ханды қазақ хандығын құрған хандардың бірі ретінде санауға болады.

1370-1405 – Әмір Темір билігі

1370 жылы Орта Азия кеңістігінде Әмір Темірдің қаһарлы бейнесі пайда болады. Әмір Темір барлас руынан шыққан және Шыңғысханның ұлы, Шағатай ұлысы Қаражер ноянның тікелей ұрпағы болып саналады. Іс жүзінде Әмір Темір билеуші болмаған. Өзінің билігін Шыңғыс ханның ұрпақтары – үстеме хандардың атынан атқарған. 1370 – 1388 жылдары Сүйірғатмыш, ал одан кейін 1388 – 1402 жылдарда оның баласы Махмұд үстемдік құрады. Өзінің ресми емес жүргізген билігі тұсында Әмір Темір жаулап алушылық күрестерін жүргізді. 1371 – 1390 жылдар аралығында ол Моғолстанға жеті жорық жасайды, дегенмен Қамариддин мен Анка төре әскерін Темір тек 1390 жылы өзінің соңғы жорығы кезінде ғана толығымен жоя алды. Өзінің жорықтарында Әмір Темір солтүстігінде Ертіс, шығысында Алакөлге дейін жетеді, оның үстіне оған Еміл мен Балық – Жұлдыз моңғол хандарының ордасы бағынды. Тәңір тақ тауының шығыс жақ бөлігі мен Қашқария жерлерін жаулап ала алмады. 1380 – 1381 жылдары Темірлан Балх, Хорасан, Герат жерлерін жаулап алады. 1383 жылы Зирех, Заве, Фарах пен Буст бекіністері күйретілген, Сейістан алынды. 1384 жылы Әмір Темірдің жаңа жорығы барысында Астрабад, Амуль, Сари, Сұлтания мен Тебриз қалаларын басып алады. Осылайша, осы жорығында Темірлан Персия жерін түгел дерлік өзіне бағындырады. Бұл жорығынан кейін ұлы қолбасшы Арменияны жаулаға аттанады. Бұл жорықтар әлемдік тарих беттерінде үшжылдық, бесжылдық және жетіжылдық жорықтар ретінде қалған, сол жорықтар барысында Әмір Темір Сирия, Үндістан, Грузия, Түркия мен Персия аумақтарында үзіліссіз шайқастарын өткізді. 1390 жылдары Темірлан өзінің бұрынғы одақтасы, орда ханы Тоқтамыспен күресін бастайды, жүргізілген күрес барысында ол ханға екі аяусыз соққы береді. Екі жақтың шайқасы 1391 жылы Қондыршы өзенінде, ол 1395 жылы Терек өзені жанында орын алды. Бұл шайқастардан жеңіліс тапқан Тоқтамыс билігінен айырылады және өмірінің соңына дейін Темірлан тағайындаған хандармен тұрақты арпалысуға мәжбүр болды. 1402 жылы жасына жеткен Темірлан басты әрі маңызды жеңістерінің бірі болып саналатын Осман империясының сұлтаны І Баязидке соққы береді. Бұл шайқас 1402 жылдың 28 шілдесінде Анкара қаласында орын алды, бұл күрес барысында сұлтан тұтқынқа алынады. Бұл соғыстың нәтижесінде Әмір Темір барлық Кіші Азия жерлерін жаулап алды, соның салдарынан Осман империясы күйреуге ұшырайды. 1404 жылдың тамыз айында Темірлан Самарқандқа оралады, келе салысымен бірнеше ай өтісімен Қытай еліне жасалатын жаңа жорығы басталды, бұл жорықтың жоспарын Әмір Темір 1398 жылдың өзінде көздеп қойған екен. Сол жылы қазіргі Сырдария облысы мен Жетісу шекарасында бекініс тұрғызылған болатын. Енді ғана бет алған жорық қыстың қытымырлығынан болып тоқтатылады, ал 1405 жылдың ақпан айында ұлы жаулап алушы қайтыс болады.

1377 – Тоқтақия билігі

Тоқтақия Орыс ханның ортаншы ұлы болған. Үлкен ағасы Құтлығ – Бұқаның Тоқтамыспен болған шайқаста қаза тапқанынан кейін, Тоқтақия Орыс ханның мұрагеріне айналады. Тоқтақия Орыс ханның Тоқтамысқа қарсы жасақталған әскерін басқара білді, екінші жорығында қарсыласын ойсырата жеңеді. Бірақ Тоқтақия билікті ұзақ уақытқа жүргізген жоқ, 1377 жылы хан орнын иеленгенінен екі ай өтпестен Тоқтақия кенеттен қаза табады.

1377-1379 – Тимур – мәлік билігі

Тимур – мәлік- Орыс ханның кіші ұлы. Кейбір тарих көздеріне сүйенетін болсақ, ол өмірге деген жеңілтек көзқарасымен ерекшеленген деседі. 1377 жылы ағасы Тоқтақияның кенет болған қазасынан кейін таққа отырады. Тимур – мәліктің аз уақыт арасында билік жүргізген кезеңінде Тоқтамыспен болған үздіксіз күрестерімен ерекшеленді. Бұл шайқастарда бірнеше рет жеңісті қолына алса да, кейбір көшпелі ақсүйектер бөлігі тарапынан болған сатқындық салдарынан күйреуге ұшырады. Тимур – мәліктің өзі 1379 жылы Тоқтамыстың бұйрығымен жазаға тартылған.

1380-1406 – Тоқтамыс билігі

 

Орыс ханның өлімінен кейін Шығыс Дешті – Қыпшақты билеу оның ұлы Тоқтақияға көшеді, бірақ ол екі ай өтер- өтпесте қайтыс болады. Одан кейін хан тағына Орыс ханның кіші ұлы Тимур – мәлік отырады. Сол уақыт арасында да Тоқтамыс хан тағын тартып алу әрекеттерін тоқтатпады және Орыс хан ұрпақтарымен үздіксіз күрес жүргізеді. 1379 жылы Тоқтамыс Тимур- мәлікпен болған шайқаста жеңіске жетіп, жеңісінен кейін оны бірден өлтіруге бұйрық шығарады. Тоқтамысқа хан тағы үшін күресте тек жалғыз бақталасы – Мамай қалады. Біршама уақыт бұрын Мамай орыс әскерімен болған Куликово шайқасында (1380 жылы) үлкен жеңіліске ұшыраған болатын, бұл сәтсіздігі мен көптеген адамдарының сатқындығы оның күшінің әлсіреуіне әкеп соқтырады. Дегенмен де Тоқтамыс әскерлеріне соққы беруге әрекет жасайды, екі жақ арасында болған шайқаста Мамай қайтадан жеңіліске ұшырайды, ал оның әскерлерінің бір бөлігі шайқас басталмай тұрып- ақ Тоқтамыс жақтастарына айналып шыға келеді. Толығымен жеңіліске ұшыраған Мамай Қырымға қарай қашады, сол жерде белгісіз бір себептермен қайтыс болады. Мамайдың өлімінен кейін Тоқтамыс біржақты билікке ие болады және оның барлық Жошы ұлысын біріктіруге шамасы жетеді. Тоқтамыстың билігіне 1310 жылы Валахия мен Молдова жерлерінен басқа Алтын Орданың барлық жерлері бағынышты болады. Тоқтамыс билігін жүргізген кезеңде Алтын Орда орталықтандырылған билікті нығайту мен экономиканы дамытумен бағытталған экономикалық өрлеуге жетеді. Тоқтамысқа генуялықтармен бейбітшілікті қалпына келтіріп, осы итальян республикасымен тығыз сауда байланыстарын нығайтуға шамасы келеді. Ордадағы бейбіт өмір мен гүлдену кезеңі көпке созылмайды, 1391 және 1395 жылдары болған Әмір Темірдің екі жорығының салдарынан Тоқтамыстың билігі әлсірейді және өзара алауыздық жаңа күшпен өрши түседі. Тоқтамыстың өзі Сібірге қарай қашып құтылады, сол жерде 1406 жылы қаза тапқан.

1391 – Қондыршы өзеніндегі шайқас

1388 жылы Тоқтамыс Әмір Темір иеліктеріне жорықтар жасайды. Мұндай әрекет түрлерін Ақсақ Темір ешкімге кешірмеген, ол Тоқтамысты өлтіргісі келеді және 1390 жылы әскер санын ұлғайтқан соң Жошы ұлысына жорық жасайды. 1390 жылдың барлық бірінші жартысы бойы Темірлан әскері аштық пен қыстың сары шұнақ аязына бетпе- бет келе, Қазақстан территориясын шаршып өтеді. Тек 18 маусымда ғана екі жақ Қондыршы өзенінде (қазіргі Самара облысы) болған шайқаста кездеседі. Екі жақтың күресі қанды шайқасқа ұласты және екі жақ та үлкен шығындарға ұшырайды, нәтижесінде тоқтамыс Батысқа шегінуге мәжбүр болады, ал Әмір Темір өз адамдарын сақтап қалу мақсатында оның артынан аңдымайды. Оның орнына ол өз әскерін көптеген кіші бөліктерге бөліп, Шығыс Дешті – Қыпшақ тұрғындарын тонаумен айналысады.

1395 – Теректегі шайқас

1394 жылдың қысында Әмір Темір Тоқтамысқа қарсы бағытталған екінші жорығын жасайды. Үлкен тәжірибе жинаған ол ендігі кезекте өз әскерін Қазақстанның өз тұрғынды территориялары мен суық ауа- райымен жүргізбейтін болды. Ол бұдан да оңтайлырақ бағытын таңдайды және өз әскерін жылы Кавказ жерімен алып жүреді. Ұзақ жолға қарамастан, әскер күші бағытталған жеріне жылдамырақ жететін болды. 1395 жылдың 15 сәуірінде Терек өзенінде Әмір Темір мен Тоқтамыс арасындағы екінші шайқас болды. Әмір Темір жеңісті толығымен қолына алады және Алтын Орданың ханы ретінде Орыс ханның ұлы Құйыршықты тағайындайды. Ақсақ Темір бірнеше территорияларға тонаушылық әрекеттерін жасайды және бірнеше қалаларды жойып жібереді, бұл әрекеттерінен кейін Алтын Ордадан кетеді. Әмір Темірдің жаулап алушылық жорықтары Алтын Орданы үлкен экономикалық шығынға ұшыратты, содан кейін Алтын Орда бұрынғы гүлденген заманына қайтып орала алмады.

1391-1399 – Тимур – Құтлығ билігі

Әмір Темір Жошы ұлысына жасаған бірінші жорығы кезінде оның жақын одақтастары мен жақтастары Тимур – Құтлығ пен Едіге маңғыт болған. Жеңісті қолына алып, жаулап алынған жерлердің біраз бөлігіне тонаушылық әрекеттерін жасағаннан соң, Темірлан оңтүстікке қарай бағыт алады, кетерінде Тимур – Құтлығтың қолына өзінің белгілері мен күзет грамоталарын қалдырады. Ұлы қолбасшының кетісімен Тимур – Құтлығ Едігенің қолдауымен Дешті – Қыпшақ ханы атанады. Жаңа хан мемлекеттің барлық аумағына билігін жүргізген жоқ, оған тек шығыс бөлігі ғана бағынған. Бір қызығы, өзінің билігін бекіту мақсатында Тимур – Құтлығ Әмір Темір берген мадақтамаларды өз пайдасына жаратқан, солардың көмегімен өз жағына ұлы қолбасшының жаңа жорықтарынан қауіптенген адамдарды тартып отырған. Өзінің екінші жорығының нәтижесінде 1395 жылы Темірлан қайтадан жеңіске жетіп, Алтын Орданың территориясын өзіне бағынышты етеді, бірнеше қалаларға тонаушылық жорықтар жасағаннан кейін, бағытын оңтүстікке ауыстырады, хан ретінде Орыс ханның ұлы Құйыршықты тағайындайды. Бірақ Құйыршық билікте көп отырған жоқ, себебі жалпы ордалық хан орнына үміткерлер саны жетерлік еді. Оның бірі территорияның бір бөлігін иеленген және Едігеден қолдау тапқан Тимур – Құтлығ еді. Ішінара алауыздықтар нәтижесінде Құтлығ қаза табады, ал тақ үшін билікті Тоқтамыс жалғастырады. 1399 жылы Ворксле өзені жанында Тимур – Құтлығ пен Тоқтамыс арасындағы шайқас болды. Бұл шайқаста Тимур – Құтлығ жеңіске жетеді, бірақ тақта көп отырмайды, сол жылы қайтыс болады.

1397-1398 – Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің тұрғызылуы

Кесене аудандағы мұсылмандар арасында үлкен құрметке ие болған және Орта Азияда исламның таралуына айтарлықтай күш салған Қожа Ахмет Яссауи сопының жерленген жерінде бой көтерген. Қожа Ахмет Яссауи 1166 (67) жылы қайтыс болған және кішігірім кесенеде жоралғысымен жерленген. Бүгінгі таңда біз көріп жүрген ғаламат кесене ғимараты сопының өлімінен 233 жылдан кейін Әмір Темірдің бұйрығымен тұрғызылған. 1395 жылы Әмір Темір Тоқтамыспен болған кезекті жеңісіне жетіп, Жошы ұлысын бағындырады. Дәл осы жеңісінің құрметі үшін қолбасшы сол уақытта айтарлықтай ескірген Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің орнына жаңа әрі алып мемориалды кешенін тұрғызу туралы шешім қабылдайды. Қазақ хандығы кезеңінде кесене қазақ хандарының қабірі ретінде болған. 1864 жылы Түркістан жорығы кезеңінде Ресей генералы Николай Веревкин кесененің күмбездеріне зеңбіректерден оқ атуға бұйрық берген, соның нәтижесінде монумент жартылай бұзылған.

1399 – Ворксле шайқасы

1395 – 1399 жылдары өзара алауыздық кезеңінде Тимур – Құтлығ пен Тоқтамыс арасында тақ үшін талас өрши түседі. Тоқтамыс литвалық князь Витовта жағынан әскери қолдау табады. Бұл көрсеткен қолдауы үшін шайқасты жеңген жағдайында Витовтаға оған бағынышты барлық орыс князьдықтарын беруге уағдаласады. Аз әскері бар Тимур – Құтлығ қулыққа басып, Витовтамен келісімге келу талпыныстарын жасай бастайды, оның билігін танып («баласы атану»), Витовта есімімен тиын соғып, салық төлеу туралы уәдесін береді. Аталмыш келісім түрлері тек бір мақсатты көздеді: Тимур – Құтлығ Едіге әскерлерінің жақындауын күтті. Әскери қолдау алысымен Тимур – Құтлығ сөзінен тайып шыға келеді. Ал 1399 жылдың 12 тамызда екі әскер Ворксле өзенінде бетпе- бет келеді. Сол кезеңнің өзінде литва князі әскерінде артиллерияның болуына қарамастан, Тоқтамыс пен Витовта әскерлерінің шайқасы жойқын жеңіліспен аяқталады.

1399-1407 – Шәдібек билігі

Шәдібек – Тимур – Құтлығтың немере інісі, оның өлімінен кейін Едіге тағына отырған. Шәдібек тек ресми түрде ғана билікке ие болған, оның атынан Едіге өзі билікті жүргізген. Шәдібек билігінің соңына қарай Едігенің билігінен құтылу әрекеттерін жасайды, бірақ жеңіліске ұшырап, Дербенд жеріне қашып жан сауғалайды. Едіге Дербенд билеушісімен Шәдібекті беру туралы келіссөздерін жүргізеді, бірақ жағымды жауап ала алмайды. Өмірінің соңына дейін Шәдібек өзін Алтын Орданың заңды билеуші ретінде санаған, бұған Кавказда соғылған оның тиындары дәлел бола алады.

1407-1411 – Болат хан билігі

Болат – Тимур – Құтлығ ханның ұлы. Хан тағына 1407 жылы Шәдібектің Дербенд жаққа қашып кетуінен кейін Едіге орнына отырған. Болат іс жүзінде ғана билікке ие болды, шын мәнісінде басқару билігі Едіге қолында қала берді. 1408 жылы Едіге Ұлы Литва Князьдығына жасалатын жорығы туралы жалған ақпарат таратады, ал өзі Мәскеуге бағытталған жорығына әзірлігін жүргізеді. Бұл кезеңде Ұлы Литва Князьдығы мен Мәскеу князьдығы арасында соғыс жүріп жатқан, сол себепті жорыққа таңдап алынған уақыт өте оңтайлы еді. Әскерін жинаған Едіге Мәскеу князьдығына аттанады. Бұл жорыққа Болат, Тоқтақия баласы мен болашақ қазақ ханы Керейдің әкесі, сонымен қатар оның туған екі ағасы қатысады. Мәскеуді үш апталық қоршауынан кейін Едіге 3000 рубль құн төлетуіне қол жеткізеді, оны алған соң қаланы қоршаудан босатып, кері қайтады. Бұл кері шегініс бірнеше факторлармен түсіндіріледі: Мәскеу князі Витовтамен бейбіт келісім жасайды да, кері Мәскеуге қайтады, оның үстіне Ордадан Едігенің қолшоқпары болған Болат ханды тақтан тайдыру туралы хабары келіп жетеді. Жорықтың нәтижесінде келесі жылы Мәскеу князі өзін қайтадан Алтын Орданың салық жинаушысы ретінде танытып, салық төлеу құнын қалпына келтірді.

1411-1412 – Тимур хан билігі

Тимур хан – Тимур – Құтлығтың ұлдарының бірі. Тимур хан Едігенің күйеу баласы болған, оның қыздарының біреуінің күйеуі болған. Бірақ бұл туыстық қарым- қатынасқа қарамастан, Тимур хан мен Едіге арасында дау туындайды, жас хан өзінің аздаған билігіне риза еместігін білдіреді. Ол әскер жинап, сол кезде Едіге болған Хорезмге қарсы бағыттайды. Бұл араздық барысында Тимур Едігені тақтан тайдырады, бірақ өзі хан тағына отыра алмайды, тағы да кезекті дау – дамай туындайды. Бұл келеңсіздікті басқа да мұрагерлер өз пайдасына пайдаланып қалғылары келді. Ұлы Литва Князьдығынан оралған Тоқтамыстың балалары Тимур ханға шабуыл жасап, Жошы ұлысындағы билікті түгелімен өздеріне алады.

1422-1429 – Барақ хан билігі

Барақ – Құйыршық ханның ұлы, Орыс ханның немересі. 1419 жылдың көктем басында Барақ Әмір Темірдің немересі Ұлықбек иеліктеріне қашады. Ол біраз уақыт Самарқандта өмір сүреді және Ұлықбектің қолдауын пайдаланады. Едігенің өлімінен кейін оның баласы Мансұр Алтын Орда тағына Қажы – Мұхаммедті отырғызады, ол өз кезегінде Тимур ұрпақтарымен дипломатиялық қарым – қатынастарын қалпына келтіру әрекеттерін орындайды. Ұлықбек екіжақты саясат ұстанды, бір жағынан, Қажы – Мұхаммедпен достық қарым – қатынас кейпін танытса, екінші жағынан, Барақ әскерін қаруландыруға және хан тағына отыру күресіне көмектеседі. 1422 жылдың күзінде Барақ Поволжье жеріне шабуыл жасайды. 1423 жылдың көктемінде Ұлықбекке Барақтың Қажы – Мұхаммедті өлтіргені туралы хабар келіп жетеді. Барақ Алтын Орда ханы атанады, бірақ та дау – дамай жалғасын таба береді және 1426 жылы Ұлық Мұхаммед Барақ әскерін талқандап, оны Тимурлар иеліктері шекараларына қарай шығысқа ығыстырады. Істен ығыстырылып қалған Барақ Сыңғақ жерін өз атасынан қалған мұра екендігін алға тартып, өз мүддесін қорғай бастайды. Мұндай талаптан қауіптенген Ұлықбек 1427 жылдың ақпан айында Сыңғақ жеріне қарай жорық жасайды. Қарсыластардың сандық жағынан теңсіздігіне қарамастан, шайқаста Барақ нақ жеңіске жетеді. 1428 – 1429 жылдар аралығында Барақ өзара алауыздық соғыстарының бірінде қаза табады.

1424-1445 – Ұлық Мұхаммед билігі

1425 жылы Ұлық Мұхаммед Сарай қаласын басып алады. Ол өзінің беклербегі (ұлыстың ішкі облысын басқарушы) Наурызбен (Едігенің ұлы) шиеленісі туындағанға дейін қала мен Алтын Орданы 1437 жылға дейін басқарып келді. Наурыз өз әскерімен бірге Күшік Мұхаммед жағына ауысады. Сол кезеңде ордадағы билік үшін күрескерлердің бірі ретінде Қырымды, сондай- ақ Тахт елін (Еділдегі бұрынғы Батудың домендерінің бірі) жаулайды. Күшік Мұхаммед күштерімен арпалысудан қашқан Ұлық Мұхаммед орыс қаласы Белевке бас сауғалайды. Сол жерде орыс князіне бағытталған шайқас жүргізеді. Нәтижесінде Мәскеу князі Ұлық Мұхаммедтің тұтқынына түседі, ол оны үлкен құн төлеткізіп, босатады. 1438 жылдан бастап Ұлық Мұхаммед Төменгі Новгород пен қазіргі Қазан территорияларында болады. 1445 жылы өзінің туған ұлы Махмұтектің қолынан қаза табады, ол әкесінің көзін жойғаннан кейін өзін Қазан ханы ретінде жариялайды. Үлкен ағаларынан қауіптенген Ұлық Мұхаммедтің басқа екі ұлы Қасым мен Якуб Мәскеу князінен қолдау табады. Орыс князі Қасымға жер үлестерін береді және Мәскеуге тәуелді Қасым хандығын құрады.

1429-1449 – Күшік – Мұхаммед билігі

Күшік хан Тимур хан ұлы Едігенің қызының ұлдары, яғни Орда тағының тікелей мұрагері. Барақ ханның өлімінен кейін Күшік Мұхаммед хан тағына отырады және Жошы ұлысының билеушісі атанады. Үлкен Орданың құрылуын көптеген тарихшылар дәл осы Күшік Мұхаммед билігі кезеңімен байланыстырады. Билігінің басында 1429 жылы Күшік Мұхаммед Жошы ұлысындағы шығыс бөлік жерлерін ғана билей алды. Ал 1430 жылы Хорезмге сәтті аяқталған жорығын жасайды, бірнеше жыл өткен соң бұрын Жошы ұлысына кірген Поволжье иеліктері кіретін Тахт елін жаулап алады. Күшік Мұхаммед басқарған территория ауқымы кең болды, Сарай, Қажы – тархан (Астрахань) сынды Поволжье қалалары да бағынышты болды. 1449 жылы Күшік Мұхаммед қаза табады, ал Тахт елін басқаруды оның ұлдары Ахмад пен Махмуд алады.

1430-1469/70 – Әбілхайыр хан билігі

Әбілхайыр Шығыс Дешті – Қыпшақ билігіне Барақ ханның өлімінен кейін келеді. Орталықтандырылған біріктіру саясатын жүргізе отырып, Әбілхайыр айтарлықтай жылдам уақыт ішінде Дешті – Қыпшақтың үлкен территориясын өз иелігіне алады. 1430 жылы Әбілхайыр Туруға (Сібір елінің астанасы) шабуыл жасап, жеңіске жетеді, қаланы басып алады. Бұдан кейін Әбілхайыр Махмуд – қожа ханға жорығын бастайды. Екі хан Тобыл өзені жанында бетпе – бет келеді, Әбілхайыр тағы да жеңіс туын қолына алады, оның әскері Махмуд қожа хан әскерінің талқанын шығарады. Бұл шайқаста Махмуд қожа хан өз ұлымен бірге қазаға ұшырайды. Кейін Әбілхайыр Махмуд қожа ханның жесір қалған әйелін алады. Ханның жаулап алушылық жорықтары мұнымен тоқтап қалмайды, біршама уақыт өтісімен Хорезмге жорық жасалып, қала басылып алынады, бірақ сол кезде басталған оба індеті Әбілхайырға өз әскерін алып, Дешті – Қыпшақ жерлеріне оралуларына мәжбүр етеді. 1440 жылдары Әбілхайыр Сығанақ пен басқа да бірнеше Сырдария қалаларын басып алады. 1448 жылы Әбілхайыр хан Ұлықбек пен оның әскерінің жоқтығын пайдаланып, Самарқандқа жойқын соққы береді. Белсенді сыртқы саясатты жүргізе отырып, Әбілхайыр хан Тимурлар әулеті істеріне араласады және 1451 жылы олардың бірі Әбу Саидке Мауераннахрдың жаңа билеушісі атануына ат салысады. Өз әскерінен сатқындық көрген Әбілхайыр 1457 жылы ойраттардан үлкен жеңіліске ұшырайды, бұның салдары оның абыройына нұқсан келтіреді. 1469 – 1470 жылдардың қысында Әбілхайыр хан қайтыс болды. Әбілхайыр ханның Шығыс Дешті – Қыпшақ жерінде жүргізген қырық жылдық билігі белгілі бір әлеуметтік – саяси тұрақтылыққа әкелді. Әбілхайыр ханның барлық Орталық Азиядағы геосаяси үдерістеріне ықпалын тигізіп, белсенді күресе алу жағдайларын көрсете білді. Әбілхайыр ханның мемлекеті Батыс Сібірде (қазіргі Түменнің астанасы Тура қаласында) құрылды, бірақ өз күшінің артуына байланысты қазіргі Қазақстанның барлық территориясын (Жетісу мен Түркістаннан оңтүстік – шығыс аймағындағы сырдариялық қалалардан өзге жерлерді), Хорезм, Башқұрстан, т.б. жерлерді өзіне қосты.

1457 – Әбілхайыр ханның ойраттармен шайқасы

1457 жылы ойраттардың билеушісі (жоңғар ұрпақтары) Өз – Темір тайшы өзінің қызметкерлерін Шу өзенінің жағасында орналасқан жерлерге әкелді. Бұл жерлерді өзінің иелігіне кіретін жерлер деп санаған Әбілхайыр хан Өз – Темір тайшыға қарсы жорығын бірден жасайды. Екі жақтың болған шайқасында Әбілхайыр хан жеңіліске ұшырайды. Оның әскері үлкен шығындарға ұшырады, осы соғыста оның ұлы Ахмет пен немере ағасы Бахтияр өлім құшқан. Сәтсіз аяқталған жорығынан кейін Әбілхайыр хан Сығанақ қаласында бас сауғалап жүреді. Бұл кезеңде жеңіске жеткен Өз – Тимур тайшының әскерлері Түркістан, Сайрам, Шахрухия мен Ташкент жерлеріне тонаушылық жорықтарын жасайды. Кейін Әбілхайыр хан Өз – Тимур тайшымен бейбіт келісім жасауға мәжбүр болады, оған өзінің немересін тұтқындыққа береді.

1465-1466 – Қазақ хандығының құрылуы. Керей мен Жәнібек хандар

 
Керей – Болаттың ұлы, Тоқтақияның немересі. Ал Жәнібек – Барақ ханның ұлы. Олардың алғаш есімдерінің шығуы Моғолстан ханы Есен – Бұғының билік құрған уақытына жатады, тарих беттеріне сүйенетін болсақ, дәл сол ханға Керей мен Жәнібек көшіп келген. Есен – Бұғы хан олардың иеліктеріне Шу мен Талас өзендерінің арасындағы облысты береді. Әбілхайырдың өлімінен кейін Керей мен Жәнібек Дешті – Қыпшаққа оралады, ол жерде бұрынғы Әбілхайыр ханның ұлысынан 200 мыңнан астам адам олардың билігіне бағынды. Керей мен Жәнібек қазақтар (еркін адамдар, басқаларына бағынбай, бөлек өмір сүретіндер) болған, яғни уақыт өте келе барлық Қазақ хандығын Өзбек – қазақтар деп атай бастады, кейін бұл атау қысқартылып, қарапайым қазақ деген атауға ие болады. Жәнібек Керейден көп өмір сүрген және оның өлімінен кейін оның баласы Бұрындық ханның билігін мойындаған.

1509-1510 – Мұхаммед Шайбанидің қазақтарға жасаған жорықтары

Мұхаммед Шайбани – Әбілхайыр ханның немересі. 1509 жылы Мауреннахрды жаулап алған және кейін сонда тақ орнына отырған Мұхаммед Шайбани Қазақ хандығының нығаюын болдырмауды тырысқан. Осы мақсатында ол қазақ хандарының Сырдария аумағында биліктерінің толық бекітілуіне кедергі жасап отырған. Қазақ хандарының Мауреннахрмен сауда қатынастарын толығымен үзу мақсатымен, Мұхаммед Шайбани Түркістан халқына қазақ саудагерлерімен сауда – саттық қызметтерді жасауына тыйым салатын жарлық шығарады. Шын мәнісінде Шайбани хан Қазақ хандығына экономикалық оқшаулануды жариялаған болатын. Саудаға тыйым, сондай- ақ тұрақты әскери қақтығыстар қазақ хандары жағынан жауап әрекеттерін тудыруына итереді. Оңтүстік Қазақстан қаласы үшін күрес ұзаққа созылған соғыс сипатына айналды. Қасым хан Сырдария қалаларының көшпелі халықты аудандарда өзінің билігіне арқау болатын экономикалық және әскери қолдауды көрді. Қасым ханның Түркістан мен Ташкент шекаралары аумақтарында жүргізген тоқтаусыз әскери шабуылдары үнемі Шайбанидтердің алаңдаушылықтарын тудырып отырды. Оның Түркістанға басып кірген әрекетіне жауап ретінде Шайбани хан 1510 жылдың қысында Ұлытау бөктерінде орналасқан Қасым ханның ұлысына тұтқиылдан шабуыл жасайды. Бірақ оның әрекеті сәтсіз болып, талқандалуымен аяқталады. Бұл шайқастың нәтижесінде Шайбани ханның билігінің әлсіреп, өзінің Мерв түбінде өлім құшуына әкелді. 1510 жылдың аяғында Шайбани ханның өлімі және бұдан кейінгі орын алған Шайбанидтер билеушілері мен Тимурлық Бабырдың алауыздығы Қазақ хандарының қарсыластарын Түркістаннан назарларын аластатты. Қасым хан бұл жағдайларды өзінің билігінің Оңтүстік Қазақстан аумағында бекіту мақсатында пайдалана қоймады. Кейінірек қазақ ханына Сырдариядағы ең ірі қалалардың бірі – Сайрам қаласы өтті.

1511-1521 – Қасым хан билігі

Қасым (Әбілғазы шежіресінде көрсетілген мәліметтерге сәйкес) – Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы және Жошының тікелей ұрпағы болған. Бастапқысында ресми түрде билікті қолына алмаған Қасым Бұрындық хан сарайында сұлтан болған, бірақ шын мәнісінде биліктің барлығы Қасымға тиесілі болған. Оның билеген кезеңінде Қазақ хандығы айтарлықтай өз орнын нығайтты, Шығыс Дешті – Қыпшақтың кең территорияларында бақылауын бекітіп, кеңіте түсті. Тарихшы Хайдар Дулатидің көрсеткен мәліметтеріне сүйенсек, Қасым хан кезінде Қазақ хандығының құрамына Ноғай Ордасынан шыққан жақын туыстас рулар мен басқа көршілес хандықтар енгізілген, осының арқасында өздерін қазақ деп санайтын адамдар саны бір миллионға дейін жетті. Тіпті хан тағына отырмастан бұрын- ақ Қасым барлық қазақтардың ханы және заңды билеушісі ретінде мойындалып үлгерді, ресми түрде билікті жүргізген Бұрындық хан халық арасында абыройы жоғары болмады. Сол себепті Қазақ хандығының барлық әскери және сыртқы саяси істерін осы Қасым сұлтан шешкен болатын. 1500 жылдардың басында Қасым Мұхаммед Шайбани ханмен бейбіт келісім жасайды. Осы келісімнің шарттары бойынша Мұхаммед Шайбаниге Хорасан жорығына арналған сегіз мыңдық әскермен қамтамасыз етеді. Оның орнына Мұхаммед Шайбани Қасым бейнесімен акша тиындарын соғуды міндетке алды, сонымен қатар Мауераннахрдағы мешіттерде оның есімі аталатын құтбалар оқытылуы тиіс болды. Өзара жасалған келісімге қарамастан, Мұхаммед Шайбани берген міндеттемелерінен тайып, Қасымға қарсы бағытталған соғысты бастайды. Бұл соғыс қазақтар үшін сәтті болды және олар Сырдария өзені бойында орналасқан бірнеше қалаларды алады. 1510 жылдардың екінші жартысында Қасым Ноғай Ордасына жорық жасайды және астанасы Сарайшықты басып алады. Қасым 1521 жылы қыста жетпіс алты жасында қайтыс болған. Қазақ тарихында Қасымның билігі құқықтық нормалар жиынтығы мен «Қасым ханның қасқа жолы» атты ережелерінің енгізілуімен байланыстырылды.

1521-1522 – Мамаш билігі

Мамаш – Қасым ханның ұлы әрі тікелей мұрагері, әкесінің өлімінен кейін Қазақ хандығын басқару ұлының қолына көшкен. Мамаш билік құрған жылдары Қазақ хандығы мен Ноғай Ордасының арасындағы күрес күшейе түсті. Соның нәтижесінде Ноғай Ордасының хандары Торғай өзеніне дейінгі ауқымды жерлерді басып алды. Қазақ хандығын Мамаш билеген жылдары территориясы айтарлықтай қысқарды. Дегенмен Қазақ хандығымен көптеген көршілес мемлекеттер санасып отырды. Мамаш хан билігі көпке созылмады, сұлтандар – жошылықтардың алауыздықтары Қазақ хандығын әлсіретіп жіберді. 1524 жылы Мамаш хан өзара шеленісте қаза табады.

1522-1532 – Тахир хан билігі

Тахир – Әдіктің ұлы, Жәнібектің немересі. Билігінің алғашқы жылдарында- ақ Тахир хан ноғайлармен белсенді күрес жүргізген, бірнеше шайқастардың нәтижесінде батысында бірқатар жеңілістерге ұшырап, Жайық өзені бойындағы көшпелілікті жоғалтып алды. Әскери сәтсіздіктерінен кейін Тахир хан Қошқарға кетті. Жүргізілген шайқастардағы жеңілістері оған бағынышты адамдар санының азаюына әкеп соқты және халық арасында беделіне нұқсан келді. Бірақ 1526 жылы оған қырғыздармен келісімге келуге мүмкіндік туды және моғолдардың шегінісінен кейін барлық Жетісу жерін жаулап ала алды. Оңтайлы құрылған одақ мерзімі көпке созылған жоқ, бұдан кейін алауыздықтар туындай бастады. Тахир хан беделінің төмендеу себептерінің бірі – өзінің қатыгездігімен халыққа танылған туған ағасы Әбілқасым сұлтан атымен байланысты. Нәтижесінде текетірес болып, Әбілқасым сұлтан қаза табады, ал Тахир хан биліктен аластатылады. Тахир хан өзіне бағынышты адамдардан айырылғанынан кейін белгісіз себептермен қайтқан.

1532-1551 – Қазақ хандығындағы азаматтық соғыстар

Тахир хан өлімінен кейін Қазақ хандығы территориясында биліктегі берекесіздіктер мен анархия басталады. Мемлекеттің әртүрлі бөліктерінде бірнеше хандар тағайындалады, олар орталық билікке бағынбады және өзара қақтығыстары тоқтатылмады. Ресми түрде Тахир хан өлімінен кейін Бұйдаш (Әдіктің ұлы, Жәнібектің немересі) таққа отырғызылады, бірақ елде одан бөлек бірнеше хандар да билігін жүргізе берді. Бұйдаш қырғыздармен тығыз қарым – қатынаста болды және негізінен Жетісу аумағында өмір сүрген. Сонымен бірге шайбанидтермен қарым – қатынас күрделене түсті. Әбд ар – Рашидтің ұлы Әбд әл – Латиф көшпелі қазақтарға бес жорығын жасайды. Мұндай жорықтардың бірінде Бұйдаш жаулап алушылар әскерін талқандап, Әбд әл – Латифті өлтіреді. Бұны білген Әбд ар – Рашид тез арада баласы үшін кек қайтарғысы келеді, әскер күшін жинап, Бұйдашқа қарсы шайқасты бастайды. Бұл шайқас Ыстықкөл өзенінің жағасында орын алды, Әбд ар – Рашид жеңіс туын қолына алады. Талқандалған Бұйдаш әскері ендігі шайқас орнынан құтылып шығуды ғана көздейді. Бірақ соғыс жалғаса береді және кейінірек Бұйдаш пен биш – оғыздар (Әдіктің ұрпақтары) шайбанидтерге қарсы жаңа жорықтарын бастайды. Олар Сайрамға дейін жетеді, бірақ Наурыз Ахметтің ұлы Дарвиш олардың күл талқандарын шығарады. Шайқас басында жеңіс қазақтардың қолында еді, бірақ сол кезеңде көтерілген шаң бораны қазақтардың әрекеттерін тоқтатты, бұны өзбектер тез арада өз пайдаларына шеше қояды. Бұл шиеленісте қазақтар жағынан 24 сұлтан, Әдіктің ұрпақтары қаза табады.

1551-1580 – Хақ – Назар билігі

Хақ – Назар – Қасым ханның ұлы. Әкесінің өлімінен кейін біраз уақыт Ноғай Ордасында тұрған. Билікті қолына алысымен Хақ – Назар Қазақ хандығын нығайту мен саясатын қалпына келтіру жұмыстарын қолға алды. Билігінің басында моғолдар мен сібірлік татарлармен соғыстар жүргізген. 1569 жылы Хақ – Назар Ноғай Ордасына шабуыл жасайды. Шайбанидтермен болған шиеленісте Хақ – Назардың айтарлықтай оңтайлы қарым – қатынасы қалыптасты – әскери қақтығыстар ынтымақтастық пен достық кезеңдеріне де ұласып отырды. Хақ – Назарға жақындауды аса көздеген шайбанидтердің ішінен ІІ Абдаллах ханды айтып кетуге болады. 1570 жылдардың соңында ІІ Абдаллах хан мен Баба сұлтан (Наурыз – Ахметтің ұлы) арасында қақтығыс туындады, бұл қақтығыстың туындауына бірден бір себепші болған салдар – Ташкентті жаулап алған Бабаның сол жерде ІІ Абдаллахтың билеуші орнына тағайындап кеткен Бабаның өз туған ағасы Дарвишті өлтіруі. Бұл шайқаста Хақ – Назар ІІ Абдаллахты қолдайды, өйткені өзара «келісілген уәде» мен өз мүдделерін (Сырдарияның орта ағысындағы басқа қалалар сияқты Ташкент қаласы да Шайбанидтер мен қазақ хандары арасындағы шиеленістің көзіне айналды) басшылыққа алды. Хақ – Назардың қолдауы Баба сұлтанмен болған шайқасты түбегейлі жоюында шешуші рөл атқарды – 1579 жылдың ортасында Ташкент түбінде ол күйреуге ұшырады, ал сол жылдың тамыз айында ІІ Абдаллах Баба сұлтанмен бейбіт келісім жасайды. Баба сұлтан келісімге келіп, қазақ сұлтандарымен одақтасады және оларға Яссы мен Сауран жерлерін береді, мұндай келісім оған Бұхар иеліктеріне біріккен шабуыл жасауға көмектеседі. Бірақ қазақтардың Баба сұлтанмен болған одағы мықты болған жоқ. 1580 жылдың сәуір айында Баба сұлтан Жәлім сұлтанды өзінің екі ұлдары мен Хақ – Назардың екі ұлын асқан қатігездікпен өлтіреді. Хақ – Назардың өлімі туралы нақты деректер осы күнге дейін сақталмаған.

1580-1582 – Шығай билігі

Шығай – Жәдіктің ұлы, Жәнібек хан немересі. Шығай шамамен 1503 жылы дүниеге келген. Хақ – Назардың билігі кезінде Шығай оның жақын серіктесі болған, Хақ – Назардың 1569 жылы Ноғай Ордасына жасаған жорығына белсенді қатысқан. Хақ – Назар өлімінен кейін хан тағына отырады, бірақ оның жүргізген билігі көпке созылған жоқ. Шығай Күшімнің ағасы Ахмет – Гирейдің қайын атасы ретінде танымал болған. Ол Сібірге жорық жасаған және күйеу баласын қызымен нашар қатынасқаны үшін өлтіріп тастаған. Соның нәтижесінде Күшім Шығайдың қызына үйленген. 1582 жылдың басында Шығай ІІ Абдаллахтың Баба сұлтанға қарсы жасақталған Ұлытаудағы жорығына қатысқан. Бұл жорықтан кейін тарих беттерінде ол туралы мәліметтер кездеспейді, оның шайқастардың бірінде өлген деген жорамалы ғана қалады.

1582-1598 – Тәуекел хан билігі

Тәуекел – Шығай ханның ұлы. 1582 жылы Тәуекел хан Баба сұлтанмен болған шайқаста жеңіске жетіп, оның басын шауып тастаған, бұл әрекетіне ІІ Абдаллах оған сыбаға ретінде Арикент уәлаятын береді. 1583 жылдың басында Әндижан мен Ферғанаға жасаған жорықтарынан оралған соң Тәуекел ІІ Абдаллахтан күманданып, оны тастап кетеді. 1585 жылы жоңғарларға қарсы шайқаста оның ағасы Ондан сұлтан қаза табады, Тәуекелдің жақындарының бір бөлігі Сібірге қарай қашып, сол жақта бой тасалайды, соның салдарынан орыс тұтқынына түсіп қалады. 1586 жылы Тәуекел Сырдария қалалары үшін күресін бастайды, тіпті Ташкентті жаулап алу әрекеттерін де жасайды. Көпке созылмаған шайқастан кейін Тәуекел Абдаллахпен келісімге келеді, ал өзінің ағасы Шайх – Мұхаммедті бірқатар жоңғар (қалмақтар) руларының билеуші ретінде тағайындап қояды. 1594 жылы Тәуекел елші Құл – Мұхаммедті орыс тұтқынындағы өзінің немере інісі Ораз – Мұхаммедті (Онданның ұлы) босатып шығарып алу мақсатында Мәскеу патшасы Федорға жібереді. 1598 жылы Тәуекел Бұхар хандығына қарсы күресін бастайды. ІІ Абдаллах оған қарсы жорық жасайды, бірақ жолда қаза табады. Жорық кезінде Тәуекел Ахси, Әндижан, Ташкент пен Самарқанды Миянқалаға дейін жаулап алады, бірақ қақтығыстардың бірінде ол жараланады, Ташкентке шегінуге мәжбүр болады, сол жерде қайтыс болған.

1598 – Сібір хандығының Ресейге қосылуы

Ермактың өлімінен кейін, 1586 жылы әскербасылар Василий Сукин мен Иван Мясной Сібірге жіберіледі. Олардың артынан Сібірге Данил Чулковтың қолбасшылығымен тағы да атқыштар отряды жіберіледі. Хандықтың күші Тайбұғылықтар мен Күшім хан арасында туындаған алауыздықтар салдарынан әлсірей бастайды. 1594 және 1597 жылдары орыс әскербасылары Күшімді тұтқынға алу әрекеттерін жасайды. Мәскеу үкіметі Күшімге Мәскеу бодандығына өту ұсынысын айтады, бірақ ол одан бас тартады. 1598 жылы тамызда әскербасы Андрей Воейков атты әскерімен Күшімнің ордасына шабуыл жасайды, Ирмень шайқасында оның әскерлерін талқандап, тұтқынға ханның бес ұлын алады. Бұл шайқаста Күшімнің ағасы мен екі немересі қаза табады, хан әскерінің көп бөлігі құртылды. Бұл жылды Сібір хандығының соңы деп саналады. Жеңілісінен кейін Күшім Оба жаққа қашып құтылады. Өмірінің соңында Күшім көз жанарынан айырылады, қуғыншылықта өмір сүрген, 1601 жылы қайтыс болды.

1598-1628 – Есім хан билігі

Есім – Шығайдың ұлы, толық есімі Ес – Мұхаммед (Иш – Мұхаммед). Тәуекелдің өлімінен кейін Есім сұлтан Қазақ хандығының ханы атанды. Бұл Бұхараға жасалып жатқан жорық кезінде болған. Есім хан Бұхарамен бейбіт келісімге келеді. Келісімшарт бойынша мемлекеттің шекаралары Қазақ хандығы құрамына кірген Ташкент пен Ферғананы есептемегенде бұрынғы қалпын сақтады. 1607 жылы соғыс қайтадан жандана түсті, Бұхар хандығының наменгері Ташкентті жаулап алды. Есім әскер күшін тағайындап, жорық жасауға дайындалады. Жүргізілген келіссөздердің арқасында мәміле жасалды, қаланың ресми басшысы ретінде Тұрсын – Мұхаммедтің ұлы Шах – Саид тағайындалды, ал оның кеңесшісі мен шын мәнісіндегі қала билеушісі болып Жалаңтөс алшын (Қазақ хандығы) қойылды. Бұл келісімдерге қарамастан, 1611 жылы Есім басқарған қазақ сұлтандары қаланы қайтадан басып алды, бірақ 1612 жылы Бұхар ханы Имамқұл оны өзіне қайтарып алды. 1613 жылы Ташкенттегі билік Имамқұлдың қолшоқпары Тұрсын – Мұхаммедке көшті. Бұл арада Есім хан шығыс Түркістан аумағында болған қақтығыстарға қатысады. 1624 жылы қайтып оралады, бірақ іс қайтадан бейбіт келісіммен шешіледі. Арадағы келісімсөзді бұзған Тұрсын – Мұхаммед Есімнің иеліктеріне шабуыл жасайды, бұл кезде Есім жоңғарларға қарсы жорықтарда жүрген болатын. 1627 жылы орын алған шайқаста жеңіс Есім хан жағында болып, ол қарсыласын өлтіреді. Есім хан билік еткен жылдары заңдар жиынтығы шығарылды (өзіндік конституция) – «Есім ханның ескі жолы», Қасым хан ережелеріне қосымша ретінде қабылданды. Есім ханның ордасы Түркістан қаласы болды.

1611-1627 – Тұрсын – Мұхаммед билігі

Тұрсын – Мұхаммед – Есім ханның немере інісі. 1611 жылдан бастап 1627 жылға дейін Ташкентті билеушілердің бірі ретінде болды. 1613 жылы Тұрсын – Мұхаммед Бұхар ханы Имамқұлдан қолдау табады да, оның вассалына айналады. Ресми тәуелділікке қарамастан, Тұрсын – Мұхаммед Бұхар ханының билігін мойындамады және Имамқұлдың иеліктеріне шабуылдарын жасаған. 1621 жылы Имамқұл Тұрсын – Мұхаммедке қарсы әскерін жібереді, бірақ ол мақсатына жете алмайды, әскері шайқаста үлкен жеңіліске ұшырайды. 1623 жылы Имамқұл қайтадан оған қарсы күш жинайды, бірақ сонда да Тұрсын – Мұхаммедті жеңе алмайды. 1625 – 26 жылдары Тұрсын – Мұхаммед Есім ханмен бейбіт қарым – қатынас орнатады. 1627 жылы Есім хан жоңғарларға қарсы жорық жасауға аттанғанын пайдаланып, Тұрсын – Мұхаммед оның иеліктеріне шабуыл жасайды. Бұған жауап ретінде жорықтан оралған Есім хан Ташкентке жорық жасайды, сонда Тұрсын – Мұхаммедті өлтіреді.

1635 – Жоңғар хандығының құрылуы

Жоңғар хандығының құрылуы Шорос династиясынан шыққан Қара – Құлы тайшының ұлы Батыр ханның билеуімен тікелей байланысты деп саналады. Әкесінің қазасынан кейін Батыр билікке келеді және оған V Далай ламасымен берілген қоңтайшы титулын алады. Бұл атаққа ие болған соң, Батыр Жоңғар хандығының құрылғандығын жариялайды. Жоңғар сөзі әскердің құқықты немесе шығыс қанаты ретінде аударылады, сол уақытта батысында (оң қанатында) қалмақтар өмір сүрді. Осылайша, жоңғарлар өздерін Қалмақ хандығымен байланысын көрсеткендей болды. Жоңғар хандығына Шорос (бұл билеуші династия), Хошоут, Торгоут, Дербет, Хойт, Элют және т.б. рулар кірді.

1643 – Орбұлақтағы шайқас

1643 жылы жоңғарлар мен қазақтар арасындағы шайқас орын алды, онда Жәңгір хан бастаған қазақтар 50 мыңдық жоңғар әскеріне төтеп беріп, жеңіске жетеді. 600 әскері бар Жәңгір хан шатқалда өзіне оңтайлы орын таңдап алды, онда жоңғар әскерлері толығымен ене алмады. Әскерлерінің жартысын жолдағы ұйымдастырылған үйінді қойып, қалған бөлігін қияларда жайғастырады, солай жоңғарларға қақпан құрады. Бұл соғыстарда қазақтар алғаш рет оқ ататын қарулармен жарақтандырылды. Әскерінің көп бөлігінен айырылған, оның үстіне Жәңгірге Жалаңтөс баһадүр бастаған күш келе жатыр деген хабарды естіген жоңғарларға шегінуден басқа жол болмады.

1643-1652 – Жәңгір хан билігі

Жәңгір хан – Есім ханның ұлы, толық есімі – Жаһангир. 1635 жылы жоңғарлармен болған шайқастардың бірінде Жәңгір тұтқынға түсіп қалады. Бірақ кейін жау қақпанынан қашып шығып, еліне оралады. 1643 жылы ағасы Жәнібектің өлімінен кейін Жәңгір хан тағына отырады. Сол жылы жоңғарлар оған шабуыл жасайды. Әскери қулық пен қолбасшылық дарынын пайдаланған Жәңгір жоңғарларды ойсырата жеңеді. 1652 жылы қайтадан соғыс басталады, қазақ ұлыстарына хошоуттық Очирту-Цецен-хан шабуыл жасайды, шайқас барысында Цецен ханның ұлы Галдама Жәңгір ханды өлтіреді. Елге сіңірген құрметі үшін Жәңгірді Түркістан қаласына, Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің жанына жерлейді; кейін оның зиратына кесене тұрғызылған, ол кесене біздің заманымызға дейін сақталды. Жоңғарлармен шайқаста көрсеткен қайраттылығы үшін халық Жәңгір ханды «Салқам Жәңгір» деп атап кеткен.

1652-1680 – Батыр хан билігі

Жәңгір хан өлімінен кейін және Тәуке хан билігіне дейін қазақ ұлыстарын Батыр есімді хан басқарған, ол туралы қандай да бір мәліметтер жоқ және билік жылдарынан ешқандай деректер қалған жоқ.

1680-1715 – Тәуке хан билігі

 

1680 жылы хан тағына Жәңгірдің ұлы Тәуке отырады. Тәуке ханның 1680 – 1684 жылдарғы билігінде жоңғарлар мен Қазақ хандығы арасындағы «Сайрам» деп аталған соғыстар жүргізілді. Бұл соғыстың туындауына қазақтардың жоңғар ханының ұсынысы бойынша ойраттар дінін (буддизм) қабылдаудан бас тартуы себеп болды. 1680 жылы Қалдан Бошокту хан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанға басып кірді. Жоңғарлар Сайрам, Ташкент, Шымкент, Тараз қалаларын басып алады. 1684 жылы жоңғарлар оларға қарсы шыққан Сайрам тұрғындарына шабуыл жасайды. Қала басып алынды, ал жоңғарлар билеушісі Қалданға тұтқындыққа Тәуке ханның ұлы жеткізіледі, кейін Қалдан оны Далай ламаға жібереді. Жоңғарлар қаланы талқандап, оның тұрғындарының бір бөлігін Жоңғария мен Шығыс Түркістанға алып кетеді. Сипатталатын оқиғалардан кейін қазақтар мен жоңғарлар арасындағы қақтығыстар уақытша тыныш күйде болады, өйткені Қалданды шығыс – моңғол және шығыс – түркістандық істер көбірек қызығушылық тудырды. Жоңғар қоңтайшылары Жетісуда және Шу мен Талас өзендерінің кейбір бөліктеріндегі қазақ көшпелілерін ұстап тұрды. Бірақ бұл уақытша билік тек саяси ықпалмен ғана шектелді. Ал шын мәнісіндегі Жетісу бойындағы қазақтарға жоңғарлар өз биліктерін жүргізе алмады. Қазақ хандығында орнаған бейбіт кезеңді пайдаланған Тәуке хан хандықта әкімшіліктік реформалардың жүргізілуіне арнаған. 1. Сол кезеңде Қазақ хандығы 6 бөліктен құралды: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз, қара – қырғыздар, қарақалпақтар мен құрама (Ташкент қазақтары: қатаған, жайма, т.б.). Халық есінде бөлінудің мұндай түрі Алты Алаш деп аталды. Тәуке хан жергілікті сұлтандардың бөлінуін тоқтату мақсатында хандықтың әр бөлігінде өзінің өкілін тағайындап қойды. Ұлы жүз биі – Төле би Әлібек ұлы, Дулат руынан, жаныс; Орта жүз биі – Арғыннан шыққан қаз дауысты Қазыбек би, қаракесек; Кіші жүз биі – жағалбайлыдан Шеген би, кейін әлімнен Әйтеке би, төртқара (Жалаңтөстің немере інісі); Қара – қырғыздардың биі – Қоқым би Қарашоры; Қарақалпақтар биі – Сасық би; Құрама бидің есімі белгісіз. 2. Жеке жүздер мен руларды нығайту мақсатында Тәуке Орта жүзден 7 мықты және кіші руларды бөліп алып, оларды Кіші жүзге кіргізді, рулардың бұл тобын Жетіру деп атады; 3. Өзінің өкілдері – билерімен бірге Күлтөбе шатқалында («Хан кеңесі», Ташкенттің оңтүстігінен 40 шақырым жерде, Әңгрен өзенінің сол жақ жағалауы) ол Қасым мен Есімнің заңдар жинақтары негізінде өзінің Жеті жарғы деп аталатын заң жинақтарын шығарды. Қазақ халқында бұл орын мен оқиғаларға қатысты «Күлтөбенің басында күнде кеңес» деген сөз қалған. 4. Тәуке хан кезінде төлеңгіттер институты толығымен қалыптасты: Төлеңгіттер – бұл хан әскері, ханның жеке адал әскері және басқа қазақ руларымен қатынаста жоқ адамдар. Шығу тегі бойынша төлеңгіттер қалмық, жоңғар, башқұрт, алтайлық төлеңгіттер және басқа да рулардан шыққан. Төлеңгіттердің ерекшелігі – олардың тек тікелей ханмен қарым – қатынаста болып, қазақ руларымен ешқандай байланыста болмағандығында. 1698 – 1703 жылдары жоңғарлар мен Қазақ хандығы арасындағы кезекті шайқас орын алды. Бұл соғыстың басталуына Тәуке ханның Түркістан қаласындағы ойрат елшілігін жою туралы бұйрығы мен қазақтардың Цэван – Рабданның қалыңдығы Сетержебтің салтанатты тойына шабуыл жасауы себеп болды. 1698 жылы қоңтайшының өзінің басқаруымен жоңғарлар Шу мен Талас өзендері бойындағы қазақ көшпелілеріне шабуыл жасап, мыңдаған қазақ тұрғындарын тұтқынға алды. 1699 жылы жоңғарлардың Жетісу аймағы, Шу мен Талас өзендеріне кезекті жорықтары жасалды, жоңғарлар бұл аймақтарды да талқандап, мыңдаған қазақтарды тұтқындады. Үнемі болып тұрған шабуылдарға қарамастан, қазақтар ақырындап өз күштерін жинай бастады. Бұған Тәуке ханның мықты орталықтандырылған билігі бірден бір себеп болды. Жеке қазақ отрядтары солтүстікке жорық жасады. Қазақ отрядтары қарақалпақтармен бірлесе отырып, Түмен округіндегі Тархан жерін талқандады. Келесі жылы Царево қаласы мен Ертіс бойындағы Утяцк бекінісіне шабуыл жасады. Біртіндеп жоңғар билеушісі Қалдан – Бошоктудың да билігі шайқала бастады. Қытай императоры Канси оны Тула өзені бойында ойсырата жеңіп, он мың адамды тұтқынға алды. Бұл оқиға қазақ әскерлері мен қолбасшыларына өз әрекеттеріне сенімдірек болуына мүмкіндік берді. 1702 – 1703 жылдары қазақ жасақтары бірден Жоңғария мен еділдік қалмақтарға шабуыл жасады. Еділдік қалмақтар арасында алауыздық туып, олардың көп бөлігі (шамамен 60 мыңдайы) Алтай жаққа бет алады. Бұл кезеңде қазақтар оларға Батыс Қазақстан жазықтарында соққы берді. Өздерінің негізгі соққыларын қазақтар Ертіс бойында көрсеткен. Тянь – шаньдық қырғыздардың қолдауына ие болған қазақтар жоңғарларды біршама шегіндіріп тастады. Қазақ әскерлерінің алдында жоңғар қоңтайшысы өзінің әскерлерін Іле өзені мен Оба мен Ертіс өзендері аралығындағы аймақтардан алып кететіндігі туралы жоспарын алға тартты. Бұл жағдайларда жоңғар зайсандары мен минусиндік қырғыздар князьдері алдау жолымен Ертіс бойына жалпы саны 3 мың шаруадан тұратын мыңдаған минусиндік қырғыздарды алып кетеді. 1702 және 1703 жылдары қазақтардың Ертіс бойында жасаған әскери әрекеттері сәтті болды. Қазақ әскерлерінің сәттіліктеріне қарамастан, Түркістан қаласынан қоңтайшы ордасына Бөкей елшісі жіберілген болатын. Тәуке хан мен Қайып сұлтанның атынан Қазақстан мен Жоңғария өкілдерінің бейбіт келісімге келуін ұсынады. Дипломатиялық келісімсөздер жасалған бірнеше жылдар арасында қазақтар мен жоңғардың ірі әскери қақтығыстары орын алмаған. Өмірінің соңында Тәуке хан Қазақ хандығын басқаруға шамасы келмеді. Биліктің әлсіздігінен хандықта артқа тарту үдерістері орын ала бастады. Бөлінушілік күшейе түсті, әр жүзде жоғарғы билікті мойындамаған өзінің хандары биліктерін жүргізді. Көп жылдық соғыстың нәтижесінде ойраттардың билігіне барлық Жетісу аймағы, мал – мүліктер, өндірістік және басқа да құндылықтар көшті. Бейбіт өмір көпке созылмады және 1708 жылы қазақтар қайтадан жоңғар жерлеріне шабуыл жасайды. Соғыс созылмалы сипатқа ие болып, 1708 – 1712 жылдар аралығында ауыспалы сәттілікпен жүріп отырды. Бұл соғыс үзілістер мен ерекшелікті оқиғаларсыз өтсе де, қазақ батырлары, билері, ру басылары үшін үлкен сабақтардың бірі болды. Соғыстың бірінші жылы қазақтар жоңғарларға қарсы өздерінің 30 мыңнан тұратын жасақтарын қоя алды. Жоңғар әскерлерінің Қазақстан аумағына басып кірген ірі шабуылдары 1710 – 1711 жылдары орын алды. Бұл соғыстың маңыздылығын қазақ жүздері өкілдерінің 1710 жылдың күзінде бас қосқан жиналысының (құрылтайының) өткізілуімен де айтуға болады. Құрылтай көшпелі қаракесек руының жерлері Қарақұмда болды. Құрылтайда жалпының назары Табыннан Бөгенбай батыр, Шақшақ Жәнібек, Тама Есеттің позициясына аударылды. Олар әртүрлі рулардың жасақтарын біріктіріп қана қоймай, сонымен қатар әртүрлі жүздердің басын қосуды да ұсынған болатын. Бөгенбайдың халық алдындағы сөзі қазақтардың нақты түрде жоңғарлармен болатын соғыстарды жалғастыра беруіне әкелді. Ол жасақ басшысы болып тағайындалды, ал Қазақ хандығын Тәуке ханның жасы жеткендігіне байланысты хан тағын Әбілхайыр мен Қайып хандар алды. Жоңғарлардың әскери жасақтары күшейе түсті, қоңтайшы Цэван – Рабдан өз билігіне Шығыс Түркістанды бағындырды, Тибетке шабуыл жасады. 1713 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығына қарсы жаңа жаулап алушылық әрекеттерін асыра бастады. 1715 жылы Тәуке хан қайтыс болды.

1710 – Қарақұмдағы құрылтай (үш жүздің жиналысы)

Жоңғарлардан бірнеше рет соққы жеген Кіші жүз қазақ рулары мен Орта және Ұлы жүздің бір бөлігі Қарақұмға Құрылтайға жиналды, онда жоңғарларды бағындыру не оларға қарсы тұру мәселері қарастырылды. Табын руынан келген Бөгенбай батырдың ұсынысы бойынша жоңғарларға қарсы шығу мен қалмақтарға жорық жасау шешімі шығарылды. Барлық әскердің қолбасшысы ретінде Бөгенбай тағайындалды.

1715-1718 – Қайып хан билігі

Қайып – Қысраудың ұлы, Сырдақтың немересі және Есім ханның тікелей ұрпағы. Тәуке хан қазасынан кейін Қайып хандықтың жоғары ханы атанады. Қайып хан Тобыл қаласындағы Сібір губернаторы М.Гагаринмен жоңғарларға қарсы жасақталатын әскери одақтың құрылуы, шекаралық мәселелердің шешілуі мен мал саудасы үшін Тобыл базарында қазақтардың саудамен айналысуы туралы келісімдер жүргізді. Қайыптың ұлдарының бірі Батыр Хорезмде, кейін Кіші жүз ханы болған. 1715 – 1718 жылдары Қайып ханның ордасы Түркістан қаласында болды. 1716 жылы жоңғар билеушісі Цэван – Рабдан өз әскерінің негізгі бөлігін қазақтарға қарсы жіберді. Бұл оқиғалардың басында қазақ жасақтары жоңғарлардың шабуылына төтеп бере алмады, олар жеңіліске ұшырап, біразы тұтқынға түсіп қалды. Жоңғарлар тіпті Ямышев бекінісіне дейін жетіп, оны басып алады. Амалсыз қалған қазақ жасақтары Іле өзені бойында орналасқан жоңғар – шоростарға сәтті жорық жасайды. 1717 жылы әскери оқиғалар өз жалғасын тапты. Негізгі оқиғалар Аягөз өзенінде орын алды. Онда қазақтар мен жоңғарлар арасындағы ірі шайқастардың бірі болды. Жоңғар әскерлерінің көп бөлігі шығыста болып жатқан әскери қозғалыстарға тартылған болатын. Аягөз өзенінде болған шайқаста қазақтардың күші басым болды. Соғыстағы жеңіс қазақ жасақтарының санының көптігімен қамтамасыз етілуі тиіс еді. Бұл жорықтағы қазақ жасақтарының жалпы саны шамамен 30 мың адамға жетті. 1718 жылы көктемде жоңғарлар Жетісудан Арыс, Бұғын, Шаян өзендеріне талпынысты жорықтарын жасап, Түркістан қаласына дейін жетті. Олардың негізгі мақсаты қазақ хандарының ордасын басып алу еді. Сырдарияның орта ағысындағы қазақ хандығының қалаларына қауіп төнді. Бірнеше шайқастар болды. Жоңғарлар бірнеше жергілікті жеңістерге қол жеткізді, бірақ жасақ сандарының аздығы мен өз көшпелілерінен алыс орналасқандықтарынан мақсаттарына толығымен жете алмады, толық жеңісті ала алмады. 1718 жылдың аяғында Қайып хан өзара туындаған алауыздықтың салдарынан сұлтандардың бірінің қолынан қаза табады.

1718-1723 – Болат хан билігі

Болат – Тәуке ханның ұлы. Болаттың барлық қазақтардың жоғары ханы деп саналғанымен, шын мәнісінде оның елді билеу қабілеттері болмады және жүргізген билігі әлсіз еді. Хан тағында Болат келісімдік фигура ретінде ғана отырды. 1719 жылы қытай – жоңғар соғысын пайдаланған қазақтар Жоңғарияға жорық жасады. Болат хан билігі кезінде «Ұлы жұт жылдары» орын алды. XVIII ғасырдың басында қазақ жүздеріне қарсы жоңғар әскерлері шешуші әрекеттерге бара алмады, өйткені Жоңғар хандығына сол кезеңде Цинь империясының шабуыл жасау қаупі төніп тұрған болатын. Бірақ бұл қауіп 1722 жылы Қытай императоры Кансидің өлімімен біршама сейілді. 1723 жылы жоңғар – қытай бейбіт келісімі жасалды. Шығысын қауіпсіздендірген жоңғар қоңтайшысы қазақтарға қарсы бағытталған соғыстарға дайындала бастады. 1723 жылдың көктемінде саны 70 мыңнын тұратын жоңғар әскерлері Қазақстанға жеті жасақ болып басып кірді: жоңғар билеушісі (қоңтайшысы) Цэван – Рабданның ұлы Қалдан – Церен 10 мыңдық әскерімен Балқашқа және одан әрі Қаратауға қарай беттеді. Қоңтайшының кіші інісі Құлан – Батыр Алтай мен Көктал өзеніне кетті. Қоңтайшының немересі Әмірсандар Нұра өзендері бойына беттеді. Қалдан – Цереннің ұлы Цеван – Доржы Шілік өзеніне кетті. Қалдан – Цереннің тағы бір ұлы Лама – Доржы Ыстықкөл бағытын алды. Ноян Дода – Доржым Шу өзеніне қарай бағытталды. Қоңтайшының өзі Цеван – Рабдан Іледен асып, Жетісудің оңтүстігіне беттеді. Осы жерлерге басып кіруге жалпы бұйрық беретін Цеван – Рабданның ағасы Шона – Даба тағайындалды. Бұл жорықтың нәтижесінде XVIII ғасырдың 20 – жылдарына қарай жоңғарлар қазақ жерлерінің көп бөлігін жаулап алды. Жоңғарлар мен қазақтар иеліктерінің шекарасы Ұлытау таулары, Балқаш көлі мен Шу мен Талас өзендерінің арасы болды. Сырдария өзені арқылы Ұлы жүз қазақтары мен Орта жүз қазақтарының бір бөлігі Хожентке, Орта жүз руларының көп бөлігі Самарқандқа, ал Кіші жүз рулары – Хиуа мен Бұхара аймақтарында орын алды. Қазақтар жоңғарларға тойтарыс бере отырып, Бетпақдала құмдарында жауларынан қашып құтыла алды және Таңбалытас аймағындағы қақтығыста қарсы тұра алды. Қазақтар жоңғарларды Сарысу өзені жағалауларында қауіптенуге мәжбүрледі. Қазақтардың жоңғарлармен болған шайқаста батырлық күресінің көрінісі ретінде Сайрам қаласын азат ету әрекеттері куәландырады. Жоңғарлар қаланы тура басып ала алмады, қаланы айнала қоршап, қақпан құрды. Олардың мақсаты Сайрам қаласын басып алып, оны талқандау еді. Олардың жүргізген әскери әрекеттері созылып кетті, бірақ олар қаланы басып ала алмады. Сол кезде қоңтайшы әскерінің бір бөлігін тауға бағыттап, Сайрам – Су мен Тувалак өзендерінің бағыттарын өзгеруді бұйырады. Бұл өзендер қаланы сумен қамтамасыз етіп отырған. Сайрам тұрғындары сусыз қалды, бірнеше уақыт өткеннен кейін қала беріледі. Болат жоңғарлар шабуылы кезінде қаза тапқан.

1718 – Семей қаласының қалануы

Семипалат бекінісінің атауы, содан кейін Семей қаласының аталуы жоңғар жері Доржынкит (Цорджийнкийд) маңында өмір сүрген жеті буддалық қалмақ храмдарынан шығады. Бұл храмдардың барынан орыс зерттеушілері 1616 жылдың өзінде хабардар болған. 1660 – 1670 жылдары бұл ғимараттар қазақтар мен жоңғарлар арасында болған жиі соғыстардың салдарынан күйреудің алдында тұрды, сондықтан 1734 жылы Г.Ф.Миллер олар туралы ақпарат жинап, бұл ғимараттардың жартылай құртылу алдында тұрғанын біледі. Семипалат бекінісі 1718 жылы шығыс жерлер қорғанысы мен Ертістегі бекіністердің салынуы туралы І Петрдің бұйрығына байланысты қазіргі орналасқан жерінен Ертіс бойынан 18 шақырым төменде патшалық әскер басы Василий Чередовой мен оның жасағымен тұрғызылған болатын. Бекініс нығайтылып, 1718 жылдың күзінде полковник Ступиннің қадағалауымен толық қарулану жүргізілді.

1720 – Өскемен қаласы негізінің қалануы

1720 жылдың мамыр айында І Петрдің атаулы бұйрығымен жасақталған майор Иван Михайлович Лихаревтің экспедициясы Зайсан өзеніне қарай бет алды. Олар өзенге дейін ешбір кедергілерсіз жетеді, бірақ Қара Ертіс бойымен өтетін ендігі жолдары үлкен жоңғар жасағымен қорғалып тұрған болатын. Бірақ олар шабуылға оңай тойтарыс бере алды, дегенмен ары қарай бет алуға қатты таязданған Ертіс мүмкіндік бермеді. Экспедиция кері қайтады. 1720 жылы 20 тамызда Ресей армиясының әскери жасағы Ертіс пен Үлбі өзендерінің қиылысқан жеріне келеді, сол жерде бекіністі тұрғызу бойынша жұмыстар басталады. Ал 1720 жылдың күзінде Ертіс пен Үлбі өзендерінің беттесуіндегі бұл жерде Лихаревтің бұйрығы бойынша Өскемен бекінісі (крепость Усть-Каменогорская) тұрғызылды, бекіністің аталуы себебі мынада – дәл осы жерде Ертіс өзенінде тасты тау жартасынан су ағып, ары қарай жазықтық бойынша су ағып жатқан еді.

1720-1740 – Жолбарыс билігі

Жолбарыс – Абулланың ұлы, Ташкент пен оның маңайындағы жерлерге билігін жүргізген. Бұдан бөлек Шірік пен Арыс өзендері бойындағы кең алқапты жайылымдарына, сонымен қатар Ташкент пен Түркістан арасындағы жерлерге ие болған. 1726 жылы күзде Жолбарыс Бадам өзеніндегі Ордабасы жерінде өткен қазақ құрылтайына қатысқан. Жолбарыс Әбілхайыр ханның адал жақтасы болған, хандар мен сұлтандар арасында туындаған мәселелер мен даудардың барлығында Әбілхайырды жақтаған, бұл әрекеті үшін тіпті халық арасында «Әбілхайырдың туған ағасы» деп танылған екен. Әбілхайырдың Ресей бодандығын қабылдағанынан кейін, Жолбарыс та Ресей боданы атанғысы келетінін білдіреді. Жолбарыспен қатар Ташкентті Тәуке ханның кеңесшісі Төле би де басқарған. Жолбарыс мешіттердің бірінде өзбектердің бауыздап кетуінен қаза тапқан, Миллердің сөзіне сүйенсек, «олар қазақтардың ренішін жеңілірек қабылдай алмады, одан хан сескенбеген және қате шешім шығарған».

1723-1748 – Әбілхайыр хан билігі

Әбілхайыр – Қажы сұлтанның ұлы, Іріштің немересі және Жәнібектің тікелей ұрпағы. 1709 жылы Әбілхайыр бағынышты қазақтар тобы мен Арал маңындағы қарақалпақтардан құралған топпен бірге Шығыс Башқұртстанға жергілікті билеуші, Ноғай жолындағы бурзян руының ақсүйегі, аға тархан мен батыр Алдар Исенгелдиннің (Есекеевтің) негізгі ордасына басып кіреді. Бір жылдан соң Әбілхайыр қайтып оралады. 1710 жылы ол қалмақтарға қарсы құралған қазақ жасағын басқарды. 1718 жылға дейін Әбілхайыр Қайып ханға тәуелділік жағдайында болды және Ырғыз өзендерінің төменгі жағында өзінің ордасына ие болды, бірақ Қайып ханның өлімінен кейін қазақтың жоғары ханы атанады және 1719 – 1724 жылдар аралығында сол кезеңдегі Қазақстан территориясындағы оның тұрақты ордасы болған Түркістан қаласында өмір сүрген. Қалмақтар мен жоңғарлардың одағынан және оның салдарынан болатын қатерлерден қауіптенген Әбілхайыр 1723 жылдың қыркүйек айында жиырма мыңдық қазақтар мен қалмақтардан құралған әскерін басқара отырып, еділдік қалмақтарға жорық жасайды. 1724 жылы ұлы жұт кезеңінде қазақтар Әбілхайырдың басшылығымен жоңғарлармен болған шайқаста алғашқы жеңістеріне жетеді. Бірақ жоңғар әскерлерінің санының басымдығын ескере отырып, Әбілхайыр 1725 жылдың басында Түркістан, Ташкент пен бірқатар Сырдария қалаларын тастап кетуге мәжбүр болады, бұлардан кейін бұл қалалар жоңғарлармен басып алынды. Қазақтар түгелімен Орта Азияның қалалық қолөнер орталықтары мен шығыс базарларынан жырақ қалды. Жоңғарлардың жасаған жорықтарынан кейін, Қазақстанның батысы мен солтүстігіне оңтүстік пен шығыстан қазақ босқындарының жаңа толқыны келе бастады. 1726 жылдың күзінде жалпы саны шамамен 10 мың адамнан тұратын әскерді басқарған Әбілхайыр хан, Орта жүз ханы Сәмеке, Есім мен Барақ сұлтандар қалмақ тайшысы Лобжы Назаровтың ұлыстарына жорық жасады, бұл күрес қазақтар мен тайшы Доржы мен Лобжы Назаров пен Дондук Омбоның біріккен әскерлерінің арасында болған үлкен қанды шайқасқа ұласты. Шайқас басында жеңіс Әбілхайыр жағында болды, олар «Лобжы ұлысының талқанын шығарды, бетпе- бет келгендердің бәрін жойды, ал олардың әйелдері мен балаларын, сонымен қатар барлық мал – мүліктерін өздерімен бірге алып кетті». Бірақ Жайық түбінде қазақ жасақтарына бірден үш жақтан шабуыл жасаған және әскерінің саны жағынан асып түсетін еділдік қалмақтардан ірі соққы алды. Төрт күндік қазақ жасақтары мен еділдік қалмақтар арасында болған жаулап алушылықтан кейін, екі жақ бейбіт келісімге келді. 1726 жылы күзде Бадам өзеніндегі Ордабасы деген жерде жалпықазақтық съезд болып өтті. Бұл құрылтайда Әбілхайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып тағайындалды. 1726 жылы Әбілхайырдың басқаруымен қазақ жасақтары Бұлантыда болған жоңғарлармен шайқастарда үлкен жеңіске жетті. 1730 жылы Аңырақай шайқасы болды. Аңырақайдағы шайқаста әскерді Әбілхайыр жеке өзі басқарды. Дәл осы шайқас оның саяси қызметінің өрлеу шыңы еді. 1730 жылдың мамыр айында Кіші және Орта жүз өкілдерімен болған халықтық жиналыста Әбілхайырдың жазғы ордасында қазақ ақсүйектері қазақ – башқұрт қақтығыстарын реттеу мақсатында патшалық өкіметпен бейбіт келісім жасау туралы шешімдерін қабылдады. 1730 жылы 28 тамызда Әбілхайырдың елшілері патшалық сарайға келіп жетті. 1731 жылдың 19 ақпанында император ханым Анна Иоановна Әбілхайыр мен қазақ ақсүйектеріне екі грамотаға қол қойып берді, онда хан көрсеткен шарттар негізінде қазақтарды Ресей бодандығына қабылдауы туралы келісімі көрсетілген. 1731 жылы 10 қазанда Кіші жүз ақсүйектерінің жиналысында жақтардың қатаң келіспеушілігі жағдайында Әбілхайыр Ресей императорлық тағына адал болу туралы келісімге қол қойылды. Ресей бодандығын қабылдаудың нәтижесінде Әбілхайыр 1732 жылы Еділ – Жайық өзендері арасындағы (қазіргі Жайық – Өскемендік жерлерді) және Жайықтың сол жақ бөлігіндегі қазақтар мен еділдік қалмақтар, башқұрттар және жайықтық казактар арасындағы аудандарындағы даулы жайылымдардың қазақ тұрғындарының пайдасына бөлінуі туралы А.И.Тевкелевпен төтенше келісімшарт жасады. 1737 жылы күзде Әбілхайыр көршілес Башқұрстан жайылымдарына жергілікті орыс биліктеріне халықтық толқуларды басуға көмектесетіндіктерін сылтауратып, сол жерде өзінің ортаншы ұлы Қожахметті хан тағына отырғызғысы келді, бірақ бұл ойы жүзеге аспады. Бірнеше айлардан соң, 1738 жылы сәуірдің соңына қарай оған башқұрт батырларының көмек сұрап келуі мен оны «Башқұрстанның басшысы» ретінде сайлайтындықтарын айтуымен байланысты Әбілхайыр тағы да башқұрт жайылымдарындағы шекараларына келіп жетеді, сол жерде жергілікті көтерілісшілердің үлкен партиясының көмегімен Орск қаласына кіреді. Орынбор экспедициясының жаңа бастығы В.Н.Татищевке (1737-1739) қазақ ханынан Башқұрстаннан кетуі туралы біршама дипломатиялық күш салуына тура келді. Екіжақты жағдайдың қалыптасқанына байланысты, патшалық өкіметіне Әбілхайыр жағынан бұрын олардың орыс императрицасына берген адалдығы туралы антын дәлелдеуі керек болды. Сол себепті 1738 жылдың 3 тамызында Орск қаласында ол екінші рет Ресей бодандығын қабылдады. 1742 жылы көрші рулардың тұрақты шабуылдарының салдарынан қарақалпақтар Орынбор пен Петербор қалаларына Ресей бодандығын қабылдауы туралы өтініштерімен өз елшілерін жібереді. Бұл Әбілхайырдың жағынан қатаң жауап тудыруына әкелді және 1743 жылы оларға шабуыл жасайды. Бұл шабуылдың салдарынан қарақалпақтардың негізгі бөлігі ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Сырдария аймағынан Жаңадария өзенінің батыс ағысы маңына келіп қоныстанды. 1746 – 1747 жылдары Әбілхайыр өзінің басты саяси мақсаттарының жүзеге асырылуы үшін Орынбор губернаторы Неплюевпен қатаң келіссөздер жүргізді. Нәтижесінде 1748 жылдың 27 маусымында Әбілхайыр мен Неплюев арасында мәміле жасалды, бұл келісім орыс ресми шеңберлерінде империяның ендігі «бас ханға» қатысты саясаты бойынша келіспеушіліктерді тудырды. 1748 жылы Әбілхайыр хан Өлкежайық пен Торғай өзендерінің арасындағы жерде билік үшін таласта өзінің ең басты қарсыласы Барақ сұлтанмен болған теңсіз шайқаста өлтіріліп кеткен.

1723-1734 – Сәмеке хан билігі

Сәмеке – Тәуке ханның ұлы. Сәмекенің басқаруына найман, қыпшақ рулары мен арғын руларының бір бөлігі кірді. 1720 жылы Сәмеке қарақалпақтардың ханы атанады. 1726 жылы күзде Бадам өзеніндегі Ордабасы жерінде орын алған қазақ құрылштайына қатысты. 1730 жылы Аңырақай шайқасы мен Болат ханның өлімінен кейін құрылтайда көпшіліктің ниетінде аға хан ретінде Әбілмәмбетті сайлау тұрған болатын. Сәмеке мен Әбілхайыр бұған келіспеген және ризашылықтарын білдірместен өздерінің жайылымдарына кетіп қалады. Алғашында Сәмеке ресейлік позицияны ұстанған болатын (1731 – 1732 жылдары ол тіпті Ресеймен қосылу туралы келіссөздерді де жүргізген), бірақ патшалық биліктің Әбілхайырды жақтайтынын білген соң, Сәмеке өз ниетінен айнып, Ресей билігіне қарсы өзгеше ойда болады. 1733 жылы Сәмеке оралдық башқұрттарға жорық ұйымдастырды, бірақ Әбілхайыр оларды алдын- ала ескертіп қойғандықтан, Сәмеке бұл шайқаста жеңіліс табады. 1734 жылы Сәмеке аяқ астынан қаза табады, бұл кезеңде оған императрица Аннаның хатымен елші И.Кириллов келе жатқан болатын, келген бойында елші ханмен жүздесе алмайды.

1726 – Бұлантыдағы шайқас

1726 жылы күзде Бадам өзеніндегі Ордабасы деген жерде жалпықазақтық құрылтай болып өтті. Бұл құрылтайға Әбілхайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік, Жолбарыс, сұлтандар мен Төле би Әлібекұлы, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке би басқарған әр рудан келген билер, атақты қолбасшылар мен батырлар шақырылды. Ордабасындағы жиналыста Әбілхайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып тағайындалды. 1726 жылы Бұлантыда қазақтар жоңғарлармен болған шайқаста ірі жеңіске жетті.

1730 – Аңырақай шайқасы

Аңырақай таулары мен Алакөл көлі жоңғар – қазақ қақтығыстары кезеңдерінің басты стратегиялық жері болып табылды. Бұл жерден Шу өзені бойымен Сарысу, Қарқаралы таулары мен Ұлытау тауларына жол болды. 1730 жылы Аңырақайда жоңғарлар мен қазақ жасақтарының қанды шайқасы орын алды. Қазақ жағынан барлық үш жүздің өкілдері қатысты. Жалпы басшылықты Әбілхайыр хан алды. Бұл шайқаста қару – жарақтар да қолданылды. Қазақ жасақтарында жергілікті мекендерден жақсы хабары бар адамдар да болды. Жоңғарлар қазақ атты әскерінің жақындауын көтере алмады. Ұсақ өзенді аймақтармен қазақ әскерлері жоңғарларды Ит – ішпес өзені мен Аңырақай тауларына қарай ығыстырды. Жау жағы келесі бетке немесе тауға кетіп қалмақшы болды, бірақ қазақ жасақтары оны жасауға мүмкіндік бермеді. Жоңғар лагерінде де мықты бірлік болмады. Қоңтайшы Қалдан – Церен қазақ атты әскерлеріне тойтарыс бере алмады. Сонымен қатар күш те жинай алмады – жоңғарлар мен Циньдік билеушілер арасында әскери әрекеттер басталып кетті. Бұл шайқаста көп жағдайлар қазақтардың пайдасына тиді және жоңғарлар күйретілді.

1738-1771 – Әбілмәмбет билігі

Әбілмәмбет – Болат ханның ұлы. Әбілмәмбеттің басқаруына найман, қоңырат рулары мен арғын руларының бір бөлігі кірді. Сонымен қатар Әбілмәмбеттің иеліктері Түркістан қаласының маңына қарай орналасты. Сәмекенің өлімінен кейін Орта жүз Әбілмәмбетті Орта жүздің ханы деп таныды. Орта жүз ханы атанған соң, Әбілмәмбет Барақ ханның үлгісімен өз ұлын Жоңғарияға аманат етіп тапсырады. 1740 жылы 28 тамызда Әбілмәмбет хан, Абылай және шамамен 120 сұлтандар мен рулардан келген абыройлы басшылар Орынборға келіп жетті және Орта жүздің Ресей империясының бодандығына қабылданғаны туралы келісімшарт жасасты. 1743 жылдан бастап Әбілмәмбет Түркістан қаласында тұрды, үш онжылдықтар шамасында Сәмеке ханның ұлдары Сейіт пен Есім хандармен билік үшін және жергілікті жайылымдарға саяси ықпал тартыстарына қатысып отырды, сол мақсатты 40 – жылдары жоңғар хандарынан қолдау тапқысы келді. Әбілхайырдың қазасынан кейін Әбілмәмбет елде аға хан атаулы статусын алады. Көп жылдар бойы Абылай сұлтанның жақтасы болып келген, Абылай оған жақын қатынаста болып, қазақ хандарының арасындағы оған жақын туыс ретінде сенімділік пен құрмет танытқан. Әбілмәмбеттің билігі тұсында 1739 – 1743 жылдары Жоңғар хандығы мен қазақтар арасындағы сегізінші шайқас болды. Бұл шайқасқа Қалдан – Цереннің Орта жүз қазақтарын Үшінші ойраттық – циньдік соғыс (1729-1739) кезеңінде ойраттарға шабуыл жасағаны үшін жазалау талпыныстары себеп болды. 1741 жылы мамыр айында әскери қозғалыстардың аяқталуы болды, Орта жүз хандары Жоңғарияның бодандығын қабылдады және Қалдан – Церен сарайына тұтқындарын (аманаттарын) жіберді. Кейінірек Әбілхайыр хан да қоңтайшыға өз ұлын жібереді. 1742 – 43 жылдары Орынбордан Жоңғарияға ойраттар жағынан Орта жүз қазақтарына қарсы әрекеттерін тоқтату талаптарымен майор К.Миллер басқарған Ресей елшілігі кешіктіріліп жетті, өйткені олар Ресей империясының бодандығына кірген. Бірақ Солтүстік – Батыс Жоңғарияның қолшоқпары Сары – Манжы Жоңғарияда тарап кеткен шешек ауруының таралғандығын айтып, Ресей өкілдерін қоңтайшыға кіргізбеді. 1743 жылы Абылай ургада бейбіт келісімге қол қойып, өз еліне оралады. Сол жылы, 1743 жылы, қарақалпақтар жоңғар бодандығын мойындады. 1748 жылы Әбілмәмбетте Сәмеке ханның ұлы Есім сұлтанмен келіспеушілік туындап, 1762 жылға дейін жалғасты, Қазыбек би басқарған Би сотында Түркістан қаласын Әбілмәмбет пен Есім арасында бөлу туралы шешім шығарылды. Әбілмәмбеттің билігі кезінде шын мәнісінде елді Абылай басқарған болатын. 1771 жылы Әбілмәмбет Түркістан қаласында қайтыс болған, сол жерде жерленген.

1731 ж. – Ресей проректоратының бекітілуі

1731 жылы Әбілхайыр Петербор қаласына елшілік жібереді. Ресми түрдегі елшіліктің мақсаты қазақ – башқұрт қатынастарын реттеу болған, бірақ қазақ елшілері ауызша түрде олардың Ресей бодандығын қабылдағылары келетін ниеттерін білдірген. Әбілхайырдың бұл қадамы қазақ ақсақалдары мен басқа да өкілдермен келісілмеген болатын. 1730 жылдық 8 (19) қыркүйегінде императрица Кіші жүздің елшілерін қабылдады, олардың бодандықты қабылдау ұсыныстары 1731 жылғы 19 ақпан (2 наурыздағы) бұйрығымен қанағаттандырылды. Әбілхайырдың антын қабылдау үшін Анна Иоановнаның бұйрығымен 1731 жылдың 30 сәуірінде Кіші жүзге Шетел істері коллегиясының «бейіндік тілдер» аудармашысы А.И.Тевкелев (1674-1766 гг.) мырзаның басқаруымен арнайы Ресей елшілігі жіберілді. Сол жылдың 5 қазанында Тевкелев оны алып жүрген 60 адамнан құралған топпен бірге Ырғыз өзенінің оң жақ бөлігіндегі Майтөбе жеріндегі Әбілхайырдың ордасына келіп жетеді, ол жерде оларды ханның үлкен ұлы Нұралы сұлтан бірнеше ақсүйектер мен батырлармен қарсы алды. 1731 жылы 10 қазанда Кіші жүз ру қазақтарының жиналысында жақтардың келіспеушілігі жағдайында Әбілхайыр Ресей императорлық тағына бодандығын қабылдау туралы еклісімге қол қояды. Ханмен бірге сол қағазға жетіру руынан Богенбай Қараұлы (1741 жылы қайтқан), Есет (1667-1749 жж), Құдайназар мырза сынды абыройлы батырлар мен 27 ақсүйектер қол қойды. Қазақтар орыс патшайымы мен оның мұрагерлеріне адалдықты сақтауға міндеттенді, хандықтың сыртқы егемендігінің шектелуіне келісімдерін берді, Ресейдің сауда керуендері мен қоластындағыларға шабуыл жасамауына, тұтқынға алынғандарды қайтару, өздерінің ұлдары мен сұлтандарынан аманат беруді міндеттенді. Ресей өз кезегінде өздерінің жаңа бодандығына қабылданған қазақтарды сыртқы шабуылдар мен қақтығыстардан қорғауға міндеттенді. Қосылудың бұндай бірінші сатысында қазақтар өмірінің ішкі мәселелері қарастырылмады.

1735 ж. – Орск қаласы негізінің қалануы (Орынбор атауымен)

1731 жылы 10 (21) қазанда Әбілхайыр бастаған қазақ ақсүйектері жиналысында еркін түрде Кіші жүз қазақтарының Ресейге қосылуы туралы акт шешімі қабылданды. Бұның құрметіне Әбілхайыр хан оның тегінде хандық таққа отыру мұрагерлігін өмірлік етуін бекіту мен Ор өзенінде қауіп төнген жағдайда өзіне пана таба алатын бекіністі қала тұрғызуын сұрады. Қайта қосылған қазақтардың біріктірілуін бекіту мақсатында 1734 жылдың мамыр айында Сенат хатшысы, ХVІІІ ғасырдың атақты ғалым – географы Иван Кириллович Кириллов басқарған Орынбор экспедициясы ұйымдастырылды. Комиссияның міндеті мыналар кірді: Ресей құрамына кірген жерлерге жан- жақты зерттеу жүргізу, ресей мен қазақ иеліктері арасындағы жаңа шекараны бекіту. Осылайша, Орск 1735 жылдың 15 (26) тамызында Жайық өзенінің (Орал) сол жақ бөлігінің Ор өзені құятын жеріндегі Ображен тауында бекініс ретінде тұрғызылды. Ображен тауында қамал тұрғызылып, тауларында – Андрей Первованныйдың ауылдық шіркеуі салынды. Тұрғылықты мекеннің бастапқыдағы атауы – Орынбор; ол көшпелілерден қорғаныс ретінде пайдаланып, нығайтылған. Оның құрылысы Жайық бойындағы шекаралық әскери жолдарының пайда болуына негіз болды. 1741 жылы бекініс атауы Орск атауына ауыстырылды; Орынбордың өзі Орал ағысының төменгші жағына ауыстырылған. Бұл бекініс орыс – қазақтардың саяси және сауда байланыстарының дамуында маңызды орын алды.

1743 ж. – Орынбордың қалануы

1735 жылы 31 тамызда Ор және Жайық өзендерінің қиылысында Орынбор бекінісі тұрғызылды. Қалаға арналған бастапқы орын жергілікті мекенді зерттеуші И.К.Кирилловтың экспедициясы кезеңінде таңдалған болатын. Оның қазасынан кейін, экспедиция басшылығына В.Н.Татищев тағайындалады. Оған бұл жер өте ыңғайсыз көрінді әрі көктем кезінде сумен басылып кететіндігі ұнамады. Бұл жердегі өзендердің қатты ағыстары 1739 жылы Жайықтың төменгі ағысында – Қызыл тауларында бұрынғы атауымен жаңа қаланың тұрғызылуына әкелді. 1741 жылы 6 тамызда ол салынды. Ескі қала Орск бекінісі (қазіргі Орск қаласы) деген атауға ие болды. Бірақ қаланың салынуы аяқтала қоймады. 1743 жылдың 19 (30) сәуірінде Орынбор үшінші рет – бұрынғы Бердянск бекінісінің орнына, Красногор алқабынан 70 шақырым жерде қаланды. Комиссия жаңа бастығы болып И.И.Неплюев тағайындалды. Ол 1742 жылы жазда жаңа орынды да (қазір қаланың тарихи орталығы болып табылады) таңдаған болатын. Қызыл тауда тұрғызылған қала Красногор бекінісі атауын да алған.

1748-1786 жж.– Нұралы билігі

Нұралы – Әбілхайыр мен Бопайдың ұлы. 1740 – 1742 жылдары Хорезмде, 1748 – 1786 жылдары Кіші жүзде билігін құрған (02.10.1748-03.06.1786). 1748 жылы 2 қазанда әкесінің қайғылы қазасынан екі ай өткен соң, жергілікті сайлау дәстүрлерінің маңызды шарттарының бұзылуымен Нұралы Кіші және Орта жүздердің бірнеше руларының ханы болып жарияланды. Сайлауға Ақсақалдар кеңесі шақыртылды. Кеңеске шамамен мың адам қатысты. Олардың арасында билер, батырлар, Кіші жүз бен Орта жүз руларының әртүрлі сұлтандары қатысты. Сайлау үрдісінің өзі «тиісінше көпшілік алдында болмады, барлық рулардан жиналған 10 шақты абыройлы билер қатысты, оның өзінде хандық ордада... Барлық билер мен ақсүйектер мен сондағы қырғыздар оған, Нұралыға, сұлтандық еркіндік берді және екінші күні барлық шендерден тұратын мыңнан асатын адам жан- жаққа тарады». 1748 жылы 5 қазанда Нұралы ханның өзі мен марқұм Әбілхайырдың жанұя мүшелері Орынбор губернаторы И.И.Неплюевтің «кеңесімен» орыс патшайымына жазбаша түрде Кіші және Орта жүздердің өкілдерінің үстінен басқаратын жаңа халықтық «бас қазақ ханы» сайлау титулын бекіту туралы өтініштерін білдіреді. Орыс патшайымы Елизавета Петровна 1749 жылы 13 сәуірде арнайы патент ретінде Нұралы ханға «қазақ ханы» атағын береді, заңды түрде оның тек Кіші жүздегі ру – тайпалық құрам мен территориялық мәселелеріне ғана қатысты құзыреттіліктерін бекітеді. 1748 жылдың аяғында Нұралыға жылына 600 рубль көлемінде берілетін мемлекеттік сыйақы тағайындалды. Нұралы әкесінің иеліктерін тіпті Кіші жүзде де сақтай алмады. Қазақтардың көп бөлігі өздерінің ханы ретінде Батырды таныды. Нұралы ханның Батыс Қазақстанның көшпелі халқы басшылыға келгенінен бастап алғашқы сегіз жылында оның билігін ресми түрде шекті, шөмекей, қаракесек, Әлімұлынан қаракете сияқты бірқатар рулар мен Кіші жүздің байұлы руының басым көпшілігі, сонымен қатар Орта жүздің керей руларының үлкен топтары мен арғын тайпасынан шақшақ руы таныды. XVIII ғасырдың 80 – жылдары оның саяси ықпалы тек шекті, қаракесек, қарасақал мен Әлімұлының қаракете рулары мен Кіші жүздің барлық Байұлына ғана тарады. 1749 – 1750 жылдары жоңғар елшілігі Кіші жүздің жаңа ханы Нұралы ханға келді. Келісім барысында Жоңғария ханы Намрунды қамлмақтан Әбілхайыр ханның қызын беруі мәселесі қарастырылды. Цеван – Доржыға өзінің әпкесін бергені туралы келісімі үшін жоңғарлар Кіші жүз ханына Түркістан қаласын алып, әкесін өлтірген Барақ сұлтанды табуда қолдау табатындығын айтты. Бұл келісім Ресейдің мазасыздығы мен қазақ ақсақалдары арасындағы қаупін тудырды. Барақ сұлтан 1750 жылдың сәуірінде қайтарылған болатын. Некені бекітуге Жоңғарияда басталған алауыздықтар салдары мен Цеван – Доржы өлімі кедергі жасады. 1760 жылы қыркүйек айында ханның немере інісі Мәметәлі сұлтан мен әртүрлі рудан шыққан 20 шақты даңқты қазақ ақсақалдары Ресей геологиялық зерттеу партиясының қатысушыларымен өлітірлді. Бұл Кіші жүздің әртүрлі руларынан наразылықты тудырды, бұдан кейін Орынбор қаласының губернаторы ауыстырылды. 1756 жылы қазақтардың қысқы мерзім кезеңінде малдарын Оралдың батыс жағына жаюына тыйым салатын патша жарлығы шықты. Жаз бойында Оралдың солтүстігінде жайылған мал қара малмен жаншылатын және қазақтарда жиі малдардың жаппай қырылуы орын алатын. XVIII ғасырдың 50 – жылдарында Орынбор билігі Нұралы ханға қысым көрсету арқылы, бір жағынан, ханның қызметтері еркіндігін сыртқы саяси облыстарда шектеп, екінші жағынан – бұрынғы далалық билеушілерге тән емес жазалаушы, бақылаушылық сынды әрекеттері арқылы Кіші жүзде реейліктердің қатысуына қол жеткізді. 1771 жылы Нұралы Шаңды Жорық деп аталатын қалмақтарға соққы беру жорығына қатысты. Қалмақтар Есіл мен Орал өзендері арасында орналасқан өз территорияларын тастап кетті. Қазақтар әкімшілікпен бұл еркін қалған территорияларды беруі туралы келіссөздер жүргізбекші болады. 1773 жылы қыркүйекте Емельян Пугачевпен келісім жүргізілді, бірақ ол оны қолдай қоймады. Өмірінің соңына қарай Нұралының абыройы қазақтар арасында төмендеп кетті. Ресей билігі жазалаушы отряд ұйымдастырды, бұған жауап ретінде қазақтар 1785 жылдың көктемінен бастап жаппай әкімшілікке қарсы шыға бастады. Шабуылдардың бірінде орыстар Айшуақ сұлтанды тұтқынға түсірді, ол тұтқында 1787 жылға дейін болды. Бұл оқиға қазақтардың ашуын тудырды және Нұралының шын мәнісінде биліктегі ықпалының жоқтығына және биліктің басы орыстардың қолында екендігіне көздері жетеді. 1786 жылы сәуір айында көтерілген халықтың толқуымен Нұралы хан патшалы биліктің қол астына қашуына мәжбүр болды. 1786 жылы 3 маусымда ІІ Елизавета Нұралыны хан тағынан түсіру туралы рескриптке қол қойды. Нұралы Орынборға шақыртылып, сол жерден Уфаға жіберілді, сол жерде төрт жылдан кейін қайтыс болады. Уфа қаласында жерленген.

1752 ж – Петропавл қаласының қалануы

Петропавл қаласының негізі 1752 жылы 12 шілдеде Сібірдің оңтүстігіндегі Ресей мемлекетінің Новоишим қорғаныс жолында Әулие Петрдің әскери бекінісі ретінде тұрғызылған. 1752 жылы маусымда Есіл өзенінің шатқалына қарай драгун Луцкой полкінен, Нотербург полкінің атты әскерлері мен Вологод полкінің батальонынан құралған экспедиция бет алды, барлығы шамамен 2 мың адам. Басып алынған Бабашево өзеніне қарсы орналасқан жерде әскерлер Есілдің оң жақ бөлігіне қарай шықты. Құрылыс аумағын шектеп тұрған екі ірі жартас Есілге шықты және кең өзеннің бойындағы шатқалдар (47 метрге дейінгі жерлер) жауға табиғи кедергілер келтірді. Экспедиция қысқа мерзім ішінде әулие Петрдің ірі бекінісі мен екі кіші – Полуденный мен Лебяжья бекіністерін салуы керек болған, олардың аралығы 8 шақырымдық жерлер болды.

1758 ж – Жоңғар хандығының күйреуі

1755 жылы Жоңғар тағына үміткерлердің бірі Әмірсана билік үшін таласта қытайларға Жоңғария жеріне әскерлерін кіргізуді ұсынды, соның арқасында олар Жоңғарияның билеушісі атануына көмектесетіндігіне сенді. Көктемде Цинь армиясының екі отряды да (олардың жалпы саны - әртүрлі көздерден алынған деректерге сәйкес – 90- нан 200 мыңға дейін адам) Жоңғар хандығы территориясына басып кірді. Сәуір айының соңына қарай екі отряд Боротал өзенінде, Эбинор көлінде бірігіп, Іле өзеніне қарай жақындады, Іле арқылы асып түсіп, ешқандай кедергі кездестірместен ары қарай жылжи берді. Әмірсананың әскерді жүргізіп отырғанын білген көптеген ойраттар ицньдік армия жағына ауыса бастады. Нәтижесінде Жоңғарияның билеушісі Даваци қытайлықтармен ұсталады. Цинь билігі Жоңғарияда бұрынғы жаулап алынған Моңғолия жерлерінде енгізілген жалпы әкімшіліктік жүйені тарата бастады; жалпы ойраттар ханының институты қысқартылды. Хандықтың орнына Цинь билігі 4 дербес, бір – бірінен тәуелсіз князьдықтар құрды: Хойт, Дербет, Хошоут пен Шорос, олардың билеушілері тікелей Пекинге бағынды. Әмірсана Цинь көмегі арқылы барлық ойраттардың хан тағына отыруынан дәмеленген болатын, бірақ ол алдамшы болып шықты. 1755 жылы қыркүйекте ол Қытай әскерінен қашып шығып, қытайлықтарға қарсы көтеріліс бастады. Әмірсананың қашып кетуі Пекинде шу тудырды. Таратылған әскерлерді тез арада армияға қайтару мәселелері жүрді. Жоңғарияны жаулап алған Цинь әскери өздерінің алдында ұйымдастырылмаған қарсыластың жоқтығына байланысты ойрат халқын жаппай қыру әрекеттеріне кірісіп кетті. Әмірсананың Абылай сұлтанның даласында тығылып жүргенін білген отряд Орта жүзге қарай бет алады. 1756 жылы тамызда Абылай сұлтан жасағы мен цинь империясы әскерлерінің арасындағы шайқас болды, орыстың нығайтылған жолдарына шегіністі бастаған қазақтар жеңіліске ұшырайды. 1756 жылы күз аяғында Әмірсана Абылай сұлтанда бес ай тұрақтағанынан кейін Жоңғарияға оралады. 1756 – 1757 жылдардың қысын Тарбағатай тауларында өткізеді, онда Цинь империясына қарсы жаңа күштерін жинады. 1757 жылы Әмірсана Ресей өкіметінен көмек сұрап, шектелген келісімге ие болды. Бірқатар жеңілістерге ұшыраған Әмірсана 1757 жылы 28 шілдеде бас сауғалап, Семей қаласына келеді. Ол жергілікті басшылықпен қабылданады, екі күннен кейін Ямышево қаласына жеткізіледі, онда оның шешек ауруына шалдыққаны анықталады. 1757 жылы 21 қыркүйекте Әмірсана қайтыс болды. 1758 жылы Қытай өкілдері Әмірсананың өліміне көздерін жеткізгеннен соң, Жоңғариядан Қытай әскерлерін шығару басталды. Бұндай күйретілу салдарынан жоңғарлардың 90 %- ы не қаза тапты, не Жоңғариядан өзге елдерге қашып кетті.

1770-1805 жж. – Пыралы билігі

Нұралының ұлы. 1750 – 1752 жылы Орынбор қаласында Нұралы ханның аманаты ретінде болған. Еліне оралған соң біраз уақыт әкесімен бірге жүрген, кейін адай руын басқарған. 1770 жылы маңғышлак түрікмендері мен адай қазақтарының ұсынысы бойынша хан тағына отырады. Екі рет, 1784 жылы және 1791 жылдың 6 қыркүйегінде, Сібір және Уфа генерал – губернаторы О.А.Игельстром (1784-1792 жж.) атына өз халқының Ресей бодандығын қабылдауы туралы ниеті хатымен жолданған болатын. Орыс патшайымы ІІ Елизаветаның 1791 жылғы 31 қазанындағы жарлығымен оның өтініші қанағаттандырылды. 1802 жылдың 9 мамырында І Александр императорымен ол маңғышлак түрікмендері мен адай қазақтарының ханы болып бекітілді.

1771-1780 жж. – Абылай хан билігі

Жәңгірдің ұлы Уәлиден тараған Абылай Қанішердің ұлы Көркем Уәлидің ұлы, шын есімі – Әбілмансұр. Абылай аты атасының құрметіне алынған. Ұлы жұт жылдары (Ақтабан Шұбырынды жылдары) кезеңінде әкесі өлітірлген. Сол кезде Абылайдың жанұясы түгелімен қаза тапқан болатын. Оны Ораз деген құл құтқарып қалған. Ең алдымен олар Үргенішке қашқан, сосын Абылай атақты Төле бидің мал бағушысы ретінде жұмыс жасаған, кейін олар Сарыарқаға кетеді, ол жерде Дәулеткелдіде жұмыс істеген. Кедейліктің ащы дәмі Абылайға толығымен кедейлік пен төменшітуді танытты. Нашар киінген, қожалақ балаға Төле би Сабалақ деген ат қояды. Бірақ кедейлігіне қарамастан Әбілмансұр басын көтеріп жүретін және жалғыздықты сүйетін. Көркем әдебиеттерде Абылайдың өз қызметкері Оразды өлтіргендігі айтылғанымен, шын мәнісінде сұлтан болған Абылай Оразды үйлендіріп, қалым төлеген. Ораздың ұрпақтары әлі күнге дейін Ақмола облысының Щучье ауданында өмір сүреді. Әбілмәмбет ханның қалмақтарға қарсы күш жинап жатқандығын естіген Сабалақ Дәулеткелдіге келіп, соғысқа жіберуін өтінеді. Дәулеткелді оған ат сыйлаған (атақты Шалқұйрық). Өзінің бірінші болған шайқасында Абылай жоңғар Шарышты өлтірген. Шайқастан кейін Әбілмансұр туысын тауып алып, оны 1735 жылы атығай руының басшысы етіп тағайындайды. 1740 жылы Абылай Әбілмансұрмен бірге Ресей бодандығына кірді. Кейін Абылай жоңғарлардың тұтқынына түсіп қалады. Абылай тұтқындықта 1743 жылдың көктеміне дейін болады, онытек Әбілпейіз сұлтан (Әбілмәмбеттен аманат) келген кезде босатады. Тұтқында болған кезінде Абылай Қалдан – Цереннің немере қарындасы Топыш ханымды (Мергеннің қызы) әйелдікке алады. 1750 жылдары Абылай жоңғар билеушілері арасында болған азаматтық соғыстарға қатысқан. 1756 жылы Ертіс өзеніндегі Цинь әскерімен болған теңсіз шайқаста 45 жастағы Абылай ауыр жарақаттанады. Сол жақ бел сүйегі жараланған екен, бірақ ауруынан тез сауығып кетеді. 1750 – 1760 жылдары Әбілмәмбеттің тірі кезінде Абылай Орта жүздің шын мәнісіндегі билеушісіне айналады. 1762 жылы Абылай сұлтан мен Қазыбек бидің араласуының арқасында Әбілмәмбет Түркістан қаласын қайтарып алды, ол қала төрт жыл бұрын хан тағынан үміткер Сәмекенің ұлы Есіммен тартып алынған болатын. 50 – жылдардың соңы – 60 – жылдардың басында қазақтар мен қызғыздардың қатынасы күрделене түсті. Даудың туындауына Алатаудан солтүстікке қарай жақтағы Жетісу жайылымдары себеп болды, өйткені Жоңғарияға шабуыл жасағаннан кейін бұл жерге қазақтардың да, қырғыздардың да алу құқықтары болған. 50 – жылдардың соңына қарай бұл жерлер толығымен Ұлы жүз қауымдарымен басып алынған болатын, бірақ 60 – жылдардың басында аумақтық дау ірі соғысқа айналып кетті. 1760 жылы қырғыздар дулат пен қоңырат руларына шабуыл жасады. Бұған жауап ретінде Абылай ірі көлемдегі әскер жинап, сол жылдың тамызында Таластағы қырғыздарға соққы берді. Дегенмен де, 1764 жылы қырғыздар Жетісу қазақтарына кезекті жорықтарын ұйымдастырып, найман руларының ауылдарын талқандап кетті. 1765 жылдың жазында Абылай сұлтан басқарған 30 мыңдық әскер тобы қырғыздарға қайтадан ірі соққы берді. 60 – жылдардың соңына қарай Абылай сұлтан Қазақстанның көп бөлігінде жоғары билікті нығайту әрекеттерін жүргізе алды. Орта және Ұлы жүздер оған толығымен бағынды, Кіші жүздің көптеген өкілдерімен династиялық некелер арқылы туыстық қатынастарда болды. Ресми түрде жоғары билікті жасына жеткен Әбілмәмбеттің қолында болса да, осы кезеңнен бастап- ақ Абылай өзін хан ретінде мойындата бастайды. 1768 жылдың өзінде Цинь императорынан өзін «барлық қазақтар мен сұлтандардың бастығы» ретінде тануына қол жеткізген. Сонымен қатар 1769 жылдың соңында Ресейден 10 мыңдық әскер бөліп беруін сұрайды, оның орнына аманат ретінде ұлдарының бірін жіберетіндігін ұсынған. 1771 жылы Әбілмәмбеттің өлімінен кейін Абылайды жалпы қазақтың ханы ретінде мойындауға жағдай жасалды. 1771 жылдың күзінде ұзаққа созылған кеңестен кейін барлық үш жүздің өкілдері жаңа ханды сайлау үшін хандықтың ежелгі астанасы – Түркістан қаласына келіп жетті. Абылайға атақты Бұхар жырау Қалқаманұлы, Әбілпейіс пен Болат сұлтандар, Нұралы ханнан басқа Кіші жүздің билеушілері, Орта және Ұлы жүз өкілдері сөзсіз қолдау көрсетті. Көпшілік халықтың алдында қазақ дәстүрі бойынша Абылай хан тағына отырғызылып, үш жүздің ханы деп танылды. А.Левшин айтқандай, ол «торғауыттар мен Әбілмәмбет өлімінен кейін өзгеше титулға ие болды, тек қана барлық қырғыз – казак ордаларының сайлауымен ғана емес, сонымен қатар түркістандықтар мен ташкенттіктердің де сайлауы» деп көрсеткен. Осылайша, бірқатар қазақтардың оның билігін мойындамағандарына қарамастан, Абылай Қазақ хандығы астында бірлікті қайта жаңғыртты. 1774 жылы үйсін рулары ақсақалдарының өтініші бойынша Абылай қарақалпақтардың қолымен Әулие ата қаласын (Тараз) тұрғызды, ол жерде билеуші ретінде өзінің ұлы Әділ тағайындалды. 1776 жылдық қаңтар айында Көкшетауда Абылай хан хан титулының орыс патшайымымен бекітілуі туралы капитан Бреховпен кездесу өткізді. Императрица оны тек Орта жүздің ханы ретінде тағайындайды, бұған жауап ретінде Абылай грамота үшін келмей қояды. Орыстар енді сыйақыны беру туралы шешімдерін тоқтатады, бірақ бұдан ешқандай нәтиже шықпаған соң, оны қайтадан қалпына келтіреді. Ал Абылай сол қалпы грамотаға бармай қояды. 1780 жылы Абылай хан қайтыс болды, Түркістан қаласында жерленді.

1771 ж. – «Шаңды жорық»

Ресей қысымы мен діни факторлардың ықпалымен Ұбашы хан мен оның қасындағылар тарихи отандары Жоңғарияға қарсы қайтпақ болды. Бұл жоспарлары қатаң құпиялықта ұсталды, оның үстіне бұл кезеңдегі қалмақтардың башқұрттармен, қазақтармен және Солтүстік Кавказ халықтарымен қатынасы жағымсыз жағдайда болған. 1771 жылдың қаңтар айында Ұбашы хан Іле аймақтарына иелену мақсатымен Жоңғарияға беттеу туралы бұйрығын жібереді. Әртүрлі авторлардың айтуларына сүйенсек, қазақ далалары арқылы өткен қалмақтардың саны Еділдің оң жақ жағалауында қалып қойған 11 мыңнан астам көшпелілерді санамағанда 30 – 33 мың адам болған. Қалмақтар Орал өзені арқылы өтіп, өздерінің қауымдарымен Ембіге жетті. Бұл жерде Жаманқара басқарған қазақтар қалмақтарға шабуыл жасады, бірақ қалмақтар тойтарыс бере білді. Бұл жағдайға қатысты Ұбашы хан Нұралы ханға: «Қалмақтар жалпы қырғыз – қайсақтармен бейбіт тұрған, олар енді қалмақтарды да ренжітпеуі керек» деген хат жібереді. Бірақ Ембі өзені мен Мұғалжар тауларында Нұралы ханның әскерімен болған қақтығыста үлкен соққы алады. Патшалық өкімет тез арада қалмақтарды қайтару үшін әскер күшін жібереді. Бірақ отряд генералы Траубенберг қалмақтарды аңдуда олардың қазақ даласының түбіне кетіп қалғандығына сілтеп, ерекше күш жұмсамаған. Солтүстік Балқашта, Мойынты өзенінде қалмақтар Абылай басқарған Нұралы хан, Орыс сұлтан, Әділ жасағымен қоршалды. Үш күндік мәмілеге келу келісімі жасалды. Үшінші күні Ұбашы хан өз әскерімен қазақтардың қоршауынан шығып, Балқашқа беттеді. Содан кейін олар Қастек, Қасқелең жерлеріне жетті. Тайшы Танжы басқарған 20 мың әскерден құралған қалмақтардың екінші бөлігі Балқаштың солтүстік жағасымен, Аягөз, Лепсі өзендері арқылы өтті. Бірақ оларды аңдыған қазақ әскерлері оларды үлкен шығынға ұшыратты, соның салдарынан қалмақтардың тек кішігірім бөлігі ғана Қытай шекарасына дейін жете алды. Жалпы алғанда тарихи Жоңғарияға Еділдің төменгі жағынан шыққандардың тек оннан бір бөлігі ғана кірді. Шекараны асқан соң, қалмақтар әртүрлі қауымдарға бөлініп кетті. Қалмақтардың шығысқа беттеген бұл жорығы қазақтарға Шаңды Жорық деген атауға ие болды.

1773-1775 жж.– қазақтардың Емельян Пугачевтің көтерілісіне қатысуы

1773 жылы қыркүйекте Нұралы хан Емельян Пугачевпен келісім жүргізеді, бірақ сол күйі оны қолдауға бел байламады. Нұралы ашық түрде Е.Пугачевті қолдай алмады, сондықтан құпия түрде өзінің немере ағасы Досалы сұланды жібереді, кейін Досалы сұлтан Емельян Пугачев көтерілістерінде ашық қатыса берді, оның отрядтары (200 адам) Орынборды басып алуда қатысты. 1773 жылы қазан айында Сейдалы сұлтан (Досалының ұлы) басқарған 200 адам басып алынған Жайық бекінісіне келіп жетті. Емельян Пугачевтың жағында Досалының үш ұлы да тұрды. Досалы сұлтанның өзі пугачевтіктермен бірігіп, Жайық бекінісін алуда қатысқан. Сонымен қатар қазақтар Кулагин бекінісін алуда да қатысқан. Татищев бекінісін басып алуда да «қырғыз ханының ұлы» басқарған қазақ жасақтары да жұмыла кіріскен. Осындай қақтығыстардың бірінде ол өлтірілген. Әртүрлі кезеңдердегі Орынборды басып алуда 200- дей қазақ ат салысқан. Жайық түбіндегі сәтсіздігінен кейін Досалы көтерілістен кетеді. Бұл көтеріліске Сырым Датұлы да қатысқан.

1781-1821жж. – Уәли хан билігі

Абылай мен қарақалпақ бегі Сағындық – Шуақбайдың қызы Сайман ханымның ұлдары. Ресми түрде қазақтардың билеушісі деп саналса да, шын мәнісінде оның билігін тек Абылай ұрпақтары ғана таныған, ал өзі тек Көкшетау мен оның аймақтарын басқарған. Оған қарауыл мен атығай рулары бағынышты болған. 1781 жылы желтоқсанда Ханбаба сұлтан ауылында Цинь елшілері, сұлтандар мен билердің қатысуымен Уәли хан тағына отырғызылды. Сол жерде Абылай ханның асы да берілді, Орта жүздің жаңа ханына қымбат бағалы сыйлықтар берілді, оның ішінде алтындалған тақ, күміс ыдыс – аяқ, көптеген жібек маталар мен ақша бар. Сайлау үдерісіне әртүрлі қазақ руларынан келген шамамен бес мың өкілдер мен орыс елшісі Чучалов та қатысты. 1782 жылдың басында Уәли Петропавл бекінісіне барып, сол жерде Ресей бодандығын қабылдады және орыс әкімшілігімен мойындалды. 1785 – 1786 жылдары Уәли мен оның ағалары қырғыздармен болған сәтсіз шайқасқа қатысты. 1795 жылдың ақпан айында Орта жүздің 120 мыңнан астам қазағын басқарған 2 сұлтан мен 19 ақсақал орыс патшайымына Уәлиді биліктен тайдыру туралы өтініштерімен келіп жетеді, бірақ ендігі жылдары қабылданған мәмілеге сәйкес екі жақ арасындағы дау шешілген. 1816 жылы Орталық Қазақстан қазақтарының өздерінің ханы ретінде орыс өкіметімен ресми түрде танылған Бөкейді тағайындау Уәли ханның билігіне нұқсан келтірді. 1821 жылы Уәли қайтыс болды.

1783-1797 жж. – Сырым Датұлы басқарған көтеріліс

Сырым Датұлы Кіші жүздің Байұлы тайпасынан тараған Байбақты руынан шыққан. Көтерілістің басталмағанынан бұрын Нұралы ханға жақын болған. Кіші жүздегі 1782 – 1783 жылдардың қысы өте қатал болды. Соның салдарынан қазақтар Орал өзені арқылы көше бастады. Орал казактары қазақтарға шабуыл жасайды. Орал казактарымен болған қақтығыстың бірінде Сырым Датұлының балалары қаза табады. Бұған жауап ретінде қазақтардың өздері орыс жерлеріне шабуыл жасай бастайды. Шайқастардың бірінде Сырым Датұлы тұтқынға түсіп қалады. Аймақтағы қазақтар мен казактар арасындағы қатынасты реттеу мақсатында жаңа губернатор О.Игельстром тағайындалды және Шекаралық соттың құрылғандығы жарияланды. Патшалық әкімшілікке тәртіпті орнатуға көмектесетін Кіші жүз рулары қазақтарының құрылымында реформалар жасау талпыныстары басталды. Сондай талпыныстардың бірі 1785 жылы өзіндік далалық парламент – халықтық жиналыстың шақыртылуы еді. Бұл құрылтайда үш рулық бөліну (Жетіру, Әлімұлы және Байұлы) үшін үш би, сонымен қатар Сырым Датұлы барлық Кіші жүздің басты кеңесші ретінде тағайындалды. Құрылтайдан кейін Нұралы өз өмірі үшін алаңдай бастады және 1786 жылы орыстарға бас сауғалап барды. 1786 жылы Нұралының ұлы Есім Сырымды тұтқынға алып, Нұралының ағасы Ералыға апарады. 1787 жылы Сырым О.Игельстром араласуының арқасында тұтқыннан босап шығады. 1790 жылы О.Игельстром биліктен шеттетілді, ал 1791 жылы хан тағына Ералы тағайындалды. Бұған жауап ретінде Сырым Датұлы Ресейге соғыс жариялайды да, Ералыдан кейін хан тағына отырған итаршы Есімді өлтіреді, он жылға созылған шекаралық аймақтарға шабуылдар жүргізу басталады. 1797 жылы сұлтандармен шеттетілген Сырым Датұлы өзінің жақтастарымен оңтүстікке, Хиуа хандығы жерлеріне кетуге мәжбүр болады. 1802 жылы қайтыс болған.

1784-1799 жж. – Ханқожаның билігі

Бара ханның ұлы (1749-1750), Әбілпейіз сұлтанның өгей ұлы. Бұрын төрт жасында Барақ ханда тұрмыста болған оның анасын, еділдік қалмақ қызын, әйелдікке алған Әбілпейіз сұлтан оны асырап алған. Өгей әкесінің өлімінен кейін, Әбілпейіз Бопы сұлтанның туған үлкен ұлымен билік үшін болған үлкен таласта көптеген найман ру- тайпалық тобы ақсақалдарының шешімімен хан тағына тағайындалған. 1783 жылы Цинь императорының сайлау үдерістеріне байланысты оған «ван» (князь, екінші деңгейлі мемлекет билеушісі) атағы берілген, ал 1784 жылдың басында Қытай жағынан ол ресми түрде Цинь сарайынан келген елшінің қатысуымен өзінің жайылымдарында хан деп танылды. Келесі жылдары Цинь империясымен, сонымен қатар Сібірдегі орыс шекаралық билеушілерімен тығыз саяси байланыстарды орнатқан. Елдің шығысындағы қазақтар арасында үлкен саяси ықпалға ие болған. Өз ордасында құдай өлімімен қайтыс болған. Ұлдары Жанбөбек (Жанқожа, әкесінен кейін хан тағына отырып, Қитай билігімен мойындалған), Күшік, Сиванқұла, Данияр, Шалғымбай, Ағадай.

1791-1794 жж.– Ералы билігі

Әбілхайыр хан мен Бопайдың ұлдары. 29 ақпанда орыс патшайымы Нұралы ханның өлімінен хабардар болғаннан кейін, Ералыны хан етіп тағайындайды. 1791 жылдың 4 қыркүйегінде Орск бекінісінен он бес шақырым жерде қатаң әскери бақылаумен Ералы Кіші жүз ханы болып сайланды, бұл артынан елдің шекарасында көтерілісшілер жасағының топтануына әкеп соқты. Сырым Датұлы әкімшілікке Ералыны хан етіп сайлағаны туралы өзінің қарсылығын білдірді. 1792 жылдың қыркүйегіне қарай Сырым патшалы биліктің қарулы күштеріне қарама – қарсы беттеп тұрды – ол Ресейге соғыс жариялады. Қарулы қақтығыстың басы ретінде батыр өзінің шамамен мың адамға жететін жасағымен Іле қорғанысы бекінісіне шабуыл жасады, бірақ оларға тойтарыс берілді, кейін Сырым Красногор бекінісіне шабуыл жасау талпынысын жасайды, бірақ бұл қақтығыста да Сырым сәтсіздікке ұшырайды, оның үстіне Бұхарадан уәде етілген қолдау сол күйі келіп жетпеді. Ресейге соғыс жарияламас бұрын Сырым өзімен келіспеген ақсақалдарға жазалау шараларын қолданған. Енді олар өз кезегінде патшалық жасақтармен бірігіп алып, Сырымға қарсы шыға бастады. Бірақ Сырым Датұлын халық жаппай қолдады. Халықтық қозғалыстардың жаңа толқыны шарпыған кезеңде Сырым Датұлында тұрақсыздық пен ретсіздік сипат ала бастады. Ол хан билігін тарату талабынан бас тартып, көптеген билер мен алқалы жұрттың «өз ниеттерін тыңдайтын ханды сайлау» деген талаптарына қосылды. Ералы ханға қарсы шыға отырып, ол Кіші жүз хан тағына үміткер және Хиуа хандығымен тікелей байланыс орнатқан Әбілғазы Қайыпұлы ханның қолдануына сүйене бастады. Әбілғазымен қатынасын нығайту мақсатында Сырым Сырдарияға кетеді. 1794 жылы жазда Ералы хан қаза табады.

1795-1797 жж. – Есім хан билігі

Нұралы хан мен Орта жүздегі Күшік ханның қызының ұлдары деп болжанады. 1795 жылы қыркүйек айында хан тағына тағайындалған. Хан тағына ресми сайлау актісінде Кіші жүз ақсақалдар тобының қатысуымен жүзеге асырылған. 1796 жылы 20 қазанда императрица ІІ Екатерина ресми түрде оның хан титулын бекіткен. Халық арасында беделі жоғары болған жоқ және Батыс Қазақстан тұрғындарының арасындағы ықпалы төмен болды. Есімнің хан тағына отырғызылуы байбақты руынан шыққан батыр Сырым Датұлы (1802 жылы қайтыс болған) мен оны қолдаған және Нұралы ханның бұл ұлына оңтайлы қатынаста болмаған бірқатар Кіші жүз ақсақалдарының үлкен наразылығын тудырды. 1797 жылы 27 наурызда Есім хан қазақ руларының өкілдерімен өлтірілген: кердеріден – Тілен Көрбасұлы, шектіден - Өтеғұл, кетеден – Қосбай мырза, шөмекейден – Баймырза, алашадан – Қомырза, Шолақ, т.б. Ханның ауылы түгелімен талқандалды, мал – мүлкін алып кетті, ал ханның жанұясы Оралдың ішкі жағына қашып құтылып, Орал қаласынан пана тапқан.

1797-1805 жж. – Айшуақ хан билігі

Әбілхайыр хан мен Бопайдың ұлдары. Есім ханның қазасынан кейін Игельстром жаңа ханды сайлау шараларын алып тастағысы келді, оның орнына жүздерді билеуді Кіші Қобда ауданы жері таңдалған Хандық кеңеске беріп шешкісі келді. 1797 жылы тамыз айында Хан кеңесі өз жұмысына кірісті, оның төрағасы ретінде Айшуақ сұлтан тағайындалды. Бірақ сұлтандар өз бетімен, халықтан өкілдер шақырмастан хан тағына Қаратайды сайлайды, олардың бұл әрекеті халықтың наразылығын тудырады және бұл жағдайда Сырым Датұлы ақсақалдармен жақындасу ниетімен Сырдарияға бет алады, өйткені олардың пікірі Хан кеңесінің өсуіне айтарлықтай ықпалдарын тигізер еді. Бұны ескерген Игельстром хан тағына Қаратайды емес, Айшуақты отырғызады және Айшуақтың беделі айтарлықтай жоғары болғандықтан, сол әрекеті арқылы толығымен Сырымның ендігі жасайтын әрекеттерін бейтараптандырды. Қаратай енді Сырымның артынан оның Хиуадағы жеріне аңду салады, одан ақсақалдардың көбісі теріс айналады. Бұдан бөлек ол ендігі кезекте өзі қолдау таба алатын өзінің ордасынан тыс жерде қалып қойды. Кейінірек Әмударияның төменгі жағынан Сырым Датұлының жіберілгендігі туралы хабар келіп жетеді. Айшуақтың хан тағына сайланғанынан кейін әрдайым Орал маңында қоныстанған қазақтар даланың түбіне қарай бет алады және Әбілхайыр ұрпақтарына бағынудан бас тартты. Олардың кейбірі Орта жүз ордасымен бірікті және өздеріне жаңа қоныс тапты, ал басқалары Сырдария аймақтарына кетіп, қарақалпақтарға соққы бере отырып, өздерінің ханы ретінде Әбілғазы сұлтан Қайыпұлын сайлайды. Үшіншілері түрікмендерге шабуыл жасап, Арал теңізін Каспий теңізінен бөліп тұрған жерлерге қоныс тепті. Айшуақтың өзі мен бірқатар сұлтандар туындаған наразылықтардың басылатын уақытына дейін өз өмірлерін сақтап қалу мақсатында Орал арқылы Ресей жағына қарай өтіп кетті. 1797 жылы 31 қазанда бұл атағы император І Павлмен бекітілді. 1805 жылдық күзінде Орынбор әскери губернаторы князь Г.С.Волконский (1803-1817 жж.) ұсынған өтініш бойынша биліктен император І Александрдың бұйрығымен «қартайған жасына байланысты» 1000 рубль зейнетақысымен хан билігінен шеттетіледі. 1810 жылы Айшуақ хан өз ордасында қайтыс болды.

1801ж. – Бөкей Ордасының құрылуы

1801 жылы 11 ақпанда Бөкей ресми түрде Кавказ бөлігінің командирі мен Кавказ әскерінің инспекторы генерал – лейтенант К.Ф.Кноррингке императордың хабарына «Орал мен Жайық өзендерінің арасындағы кедергісіз жайылымға» құқық алуды көздейтінін білдіретін хатын жолдайды. 13 ақпанда К.Ф.Кнорринг сәйкесінше Петерборға хабар жеткізеді және бір ай өткен соң, 1801 жылдың 11 наурызында І Павел соңғысының атына Бөкей сұлтан мен оның қол астындағыларына Еділ – Орал өзендері аралығындағы жайылымдарға қоныс тебуіне рұқсат беретін жарлық шығарады. 1802 жылдық аяғына қарай Бөкеймен бірге саны 5 мыңнан асатын Кіші жүз қазақтары, оның ішінде негізгілері Байұлының қазақтары (Әлімұлынан бірқатар қазақтар, ал Жетірудан қазақтар болмады) Оралдың оң жақ бөлігіне қарай көшеді.

1801-1815 жж.– Нұралының ұлы Бөкейдің билігі

Нұралы ханның ұлы. 1801 жылға дейін Хан кеңесінің төрағалық қызметін атқарып келді және Батыс Қазақстанның оралдық жазықтарында қоныстанған. Қазақтардың Оралға қарқынды қоныс аударуы соңғы 10 жылға дейін де жалғасып келді. Бұл кезеңде Бөкей Оралда қоныс тепкен қазақтар арасында хан тағына отыруға дәмелі еді, себебі хан тағы үшін билікте барлық Кіші жүз көлемінде оған қажетті ресурстар болмаған. Император І Александрдың 1810 жылғы 25 сәуірде шыққан Орынбор ведомствосының қазақ даласындағы көшпелі халықтарына бір жыл бұрын қайтыс болған Жантөре ханның орнына жаңа ханды сайлау құқығын беретін бұйрығына сәйкес Бөкей 1811 жылдың 26 қыркүйегінде Оралдыңдың оң жағында қазақ дәстүрімен хан тағына жайғасты. 1811 жылы 11 қарашада І Александр ресми түрде Бөкейдің хан титулын бекітті, ал 1812 жылдың 7 маусымында Орынбор билігі Орал қаласы маңында Бөкейді хан тағына отырғызу салтанатын өткізді. Осы уақыттан бастап ол заңды түрде Ішкі немесе Бөкей Ордасының билеушісі атанды, оның заңдық статусы орыс тағына қатынаста оның хандық дәрежесіне қарай анықталды.

1805-1809 жж. – Жантөре билігі

Айшуақ ханның ұлы. 1805 жылы Айшуақтың өлімінен кейін Орынбор губернаторы князь Г.С.Волконский хан тағына Айшуақтың ұлы Жантөрені тағайындайды. Оны сайлау үдерісі ерекше жағдайда өтті. Көптеген ықпалды ру өкілдерінің Қаратайдың соңынан кететінін түсінген Волконский тез арада осы ежелгі дәстүр көрінісін жасай қояды. Бұл үшін Орынбор түбінде тұратын және Жантөреге «өз дауыстарын беретін» байлар жинастырылды. Бұл «сайлау» үдерісін Қаратайдан жасырып қалмақ болды, бірақ ол бұл хабарды естіген соң өзі Орынбор қаласына келіп жетеді. Қаратай далалық аймақтарда Жантөреге қарсы күшейтілген насихаттау шараларын ұйымдастыра бастады. Жетірудан шыққан ықпалды ақсақалдардың көбісі Қаратайдың жағына ауысты. Ханның беделі және де оны жақтаған патшалық биліктің беделі де халық арасында өте төмендеп кетті. 1809 жылы 2 қарашада Жантөре таң атарда Қаратайдың сұлтандарымен Орал аймағындағы Мергенев форпосты жанында пышқталып (27 рет пышақ салу жарақатын алған) өлтірілген. Оның екі әйелі мен қыздары далада қалады. Бұл кісі өлтіруін ұйымдастырған Нұралы ханның ұлы Осман сұлтан мен Есім ханның үлкен ұлы Қара сұлтан еді, оны іске асырған – Орман Нұралиевтің ұлы Шиман сұлтан.

1806-1824 жж. – Қаратай билігі

Қаратай Нұралиевтің көтеріліс. Нұралы ханның үшінші ұлы, 1740 жылдардың ортасында тұтқынға алынған Рысс есімді еділдік қалмақ қызынан туылған. 1797 жылы тамызда Хан кеңесі өз жұмысына кірісті, оның төрағалық қызметіне Айшуақ сұлтан тағайындалады. Бірақ сұлтандар өз бетімен, халықтан өкілдер шақырмастан хан тағына Қаратайды сайлайды, олардың бұл әрекеті халықтың наразылығын тудырады және бұл жағдайда Сырым Датұлы ақсақалдармен жақындасу ниетімен Сырдарияға бет алады, өйткені олардың пікірі Хан кеңесінің өсуіне айтарлықтай ықпалдарын тигізер еді. Бұны ескерген Игельстром хан тағына Қаратайды емес, Айшуақты отырғызады және Айшуақтың беделі айтарлықтай жоғары болғандықтан, сол әрекеті арқылы толығымен Сырымның ендігі жасайтын әрекеттерін бейтараптандырды. Қаратай енді Сырымның артынан оның Хиуадағы жеріне аңду салады, одан ақсақалдардың көбісі теріс айналады. Бұдан бөлек ол ендігі кезекте өзі қолдау таба алатын өзінің ордасынан тыс жерде қалып қойды. Кейінірек Әмударияның төменгі жағынан Сырым Датұлының жіберілгендігі туралы хабар келіп жетеді. Қаратай Айшуақтың хан тағына отырғанына көнеді. 1805 жылы Айшуақтың өлімінен кейін сұлтан тағы да көтерілді. Орынбор губернаторы князь Г.С.Волконский осы жолы да Қаратайдан айналып, хан тағына Айшуақтың ұлы Жантөрені сайлайды. Қаратай ел арасында Жантөреге қарсы бағытталған насихаттау шараларын ұйымдастыра бастады. Көп ұзамай Қаратайдың жағына Жетіру халқы қосылады. 1806 жылы Қобда өзенінде Байұлы мен Жетірудан келген 38 әртүрлі рулардың басы қосылған құрылтайда хан тағына тағайындылады. 1809 жылы 2 қарашада Қаратай мен Ұрман бірігіп, Жантөренің ордасына басып кіреді де, оны өлтіреді. Қаратайдың бұл әрекеті жақтастарының көбісінің одан теріс айналып кетуіне әкеп соқты. Олардың кейбірі, оның ішінде Ұрман сұлтан да тұтқынға алынды. Қаратайдың бұл жақтасы кейін Петербор қаласында қайтыс болған. 1811 жылы Табын руы оны өздерінің ханы ретінде таныды. Қаратайдың өзі 1810 жылы Хиуаға кетіп, сонда 1812 жылға дейін болады. Бұл кезеңде Кіші жүзді Хан кеңесі басқарған болатын. Тек 1812 жылы Орынбормен мақұлданып, жаңа хан Айшуақтың басқа ұлы – Серғазы сайланды. Қаратай тағы да көтеріліс бастайды. 1812 жылғы Донской мен 1814 жылғы Епанешниковтың әскери экспедициялары Қаратайға жақтас жақтардың ауылдарын қиратып кетті, бірақ олар Қаратайдың өзін ұстай алмады. 1814 жылы Қаратай өзі Орынборға кездесуге барады, ол жерде ресми қабылданбаған хан өзіне Ресейге адал болудың ерекше міндеттемесін мойнына алып, князьдан бірқатар бағалы сыйлықтарға ие болды. Әйтсе де Қаратай хан тағына отыру ойынан айныған емес. 1824 – 1826 жылдары Кіші жүздегі хандар институты таратылғанынан кейін Орынбор ведосмтвосы ордасының Батыс бөлігін басқарушы – сұлтан қызметіне тағайындалды. 1826 жылы 3 маусымда қайтқан.

1812-1824 жж. – Айшуақтың ұлы Серғазының билігі

Айшуақтың ұлы. Патша өкіметінің 1810 жылғы 25 сәуірде шыққан Орынбор ведомствосының қазақ даласындағы Кіші жүз көшпелі халықтарына бір жыл бұрын қайтыс болған Жантөре ханның орнына жаңа ханды сайлау құқығын беретін бұйрығына сәйкес хан тағына отырғызылған. 1812 жылы 22 тамызда Орынбор қаласының жанында салтанатты түрде таққа отырғызылған. Орынбогр генерал- губернаторы П.К.Эссен бір мезетте Серғазы Ашуақұлымен қатар хан тағына Арынғазы Әбілғазыұлын да тағайындамақшы болды. Өз билігінің әлсіз беделге ие екендігін түсінген Серғазы билігін жоғалтпау үшін барлық шарттарға да келісімін беріп отырды. Бұл орыс патшалық өкіметінің көңілінен шықты және кейінірек ұзаққа созылған кикілжіңдерден кейін Кіші жүздегі екінші ханды хан тағына отырғызу ұсыныстарынан бас тартады. Серғазының билігі Жетірудің бір бөлігі мен Байұлы мен Әлімұлының жеке руларына тарады. 1824 жылы мамырда Серғазы Орынбор қаласына шақыртылды, онда ресми түрде хан тағынан түсірілді, Орынбор шекаралық комиссиясындағы бірінші мандаттың өмірлік атағын алады, ол үшін ай сайынғы сыйақы да тағайындалды. 1820 жылдардың ортасында өзінің жоғалтып алған хан титулын қайтарып алу үмітімен Хиуа ханы Аллақұлға (1826-1842жж.) көмек сұрап келеді. 1827 жылы 8 тамызда Аллақұлдың «бұйрығы» бойынша Хиуа хандығында болған шомышлы тайпасының табын руындағы бірқатар қазақтардың ханы деп танылды. Бірақ Хиуа ханы мен Серғазы арасындағы қатынас көпке созылмады. 1830 жылы Солтүстік – Батыс Қазақстандағы Арал маңына келеді және 1845 жылдың 28 тамызында 78 жасында Орынбор даласында қайтыс болған.

1816-1821 жж. – Арынғазы билігі

Қайыптың ұлы Әбілғазының ұлы. Жас кезінде Бұхарада тәрбие алған, кейін әкесімен бірге Солтүстік Аралға қоныс тепкен. 1816 жылы сәуір айында қазақ ақсүйектерімен Кіші жүз ханы болып сайланады. Арынғазы Кіші жүз бен Ұлы жүз қазақтарын біріктіру арқылы мықты қазақ хандығын құрғысы келді. Ол Бұхар әмірі Хайдар жағынан оның хан ретінде танылуына қол жеткізді, сондай- ақ біршама уақыт Орынбор губернаторы П.К.Эссеннің де қолдауына ие болған. Арынғазы Кіші жүздің үлкен рулық қауымдарына билігін жүргізген (Әлімұлынан шекті, шөмекей, жағалбайлы рулары, Байұлынан жаппас рулары, т.б. рулардан құралған шамамен 100 мың ауыл). 1816 жылы қараша айында хиуалықтар қазақтарға кезекті шабуылдарының бірін жасады. 200 қазақтың қарақалпақтарға жасаған шабуылынан кейін (1816 жылдың желтоқсанында) Мұхаммед Рақым хан тағы да Әбілғазы ханға бағынған шекті қазақтарына Сүйін би, Досым би мен Ілияс шығабұланы жібереді. Жорықта йомудтар, шоудорылар мен қарақалпақтар қатысқан. Жорық кезінде шабуыл жасаған жақтан 20 адам қаза тапты, ал 2 мың адам – қазақтар жағынан қаза тапты, 700 қазақ әйелдері мен қыздары тұтқынға алынды. Арынғазы хан ну орман ішіне қашып кіріп, өмірін құтқарып қалады. Бұл қырғын шабуылдардан кейін қазақ сұлтандарының көбісі Хиуа хандығының билігін мойындады. 1819 жылы наурыз бойында Арынғазының көкесі Серғазы хан өз қызын Мұхаммед Рақым ханға сыйға тартқан. Сол кезде 1819 жылы 21 қарашада Мұхаммед Рақым хан Серғзы ханның ұлын Жанғазы төрені қазақтардың ханы етіп сайлайды. Әкесінің де, баласының да қолдауын тапқан Хиуа ханы 1820 және 1821 жылдары олардың қарсыласы Арынғазыға қарсы екі шабуыл жасайды. 1821 жылы І Александрдың жарлығы бойынша Арынғазы Петербор қаласына шақыртылады. Петербор қаласында патшалық билікпен тұтқынға алынып, 1823 жылы Калугага айдалған. 1833 айдауда жүрген ол өкпе ауруынан қайтыс болған, Калугада жерленген.

1815-1824 жж. – Шығай билігі

Нұралы ханның ұлы. 1815 – 1824 жылдары Бөкей Ордасында регент болған. 1815 жылы қайтыс болған Бөкей хан хан тағын өзінің ұлы Жәңгір ханға аманат етіп кеткен, ал оның кәмелет жасқа толғанына дейін Орданы басқару өзінің туған ағасы Шығай сұлтанның қолына көшеді. Жас регент Ішкі немесе Бөкей Ордасындағы хан тағына мұрагер Жәңгір сұлтан (1804-1845 жж.) хан тағына 1816 жылдың басында көшпелі Байұлының жеке руларына тағайындалған. Бұдан кейін 1816 жылы 29 қазанда оған бағынышты қазақтарды Орынбор әскери губернаторы князь Г.С.Волконскийге оны Ішкі Орданың ханы ретінде бекітілуі туралы өтінішін жібереді. Бірақ қазақтардың ішкі жағдайы мен Бөкей ханның жас мұрагері туралы толық ақпаратқа ие болып отырған патшалық әкімшілік ресми түрде Шығайдың бұл өтінішіне қарсылықтарын білдіреді. 1824 жылы ол императордың 1823 жылғы 22 маусымында шыққан жарлығына сәйкес хан тағын жас мұрагер Жәңгірге тапсырды.

1816-1819 жж. – Барақтың ұлы Бөкейдің билігі

Барақтың ұлы. Өзінің ағасы Дайырдың өлімінен кейін 1786 жылы Бөкей өзінің сайлануына қол жеткізе алмады және өзінің иеліктерінде сұлтан ретінде ғана билігін жалғастыра берді. Хан тағына тағайындалмастан бұрын Нұра өзенінде тұратын арғын руларын билеген. 1816 жылы Орталық Қазақстанның қазақтары (арғынның бір бөлігі мен наймандар) Бөкейді өз ханы ретінде мойындады. Орыс жағы Уәли ханның ықпалын әлсірету мақсатында оны хан ретінде таныды. Бастапқысында Бөкей Барақтың төлеңгіттері, 200 ташкенттік жанұялар мекен ететін Иқанда (Түркістан қаласы маңында) тұрды. Әбілхайырдың өлімінен кейін өзінің және балаларының өмірінің қауіпсіздігін ойлаған Барақ Бөкейді қаракесектер жеріне жібереді. Бөкей сұлтан Түркістаннан Қарқаралы уезіне XVIII ғасырдың 40 – 50 – жылдары өзінің төлеңгіттерімен бірге келді, олардың ішінде атақтылары Баян, Тілеуғабыл, Жанғабыл, Дөңгелек болды. Белгіленген жерге жетісімен Бөкей хан өз адамдарымен бикелді руымен қабылданып, кейін еншісін де алған екен: жер мен мал – мүлік. Ә.Бөкейханов былай деп жазады: ол жерде Бкөей хан қыстауы ретінде танылған «ханның қара төбесі» деп аталатын шатқал сақталған. Бөкейдің бес әйелінен он бір ұл тараған.

1817-1819 жж. – Қайыптың ұлы Серғазы билігі

О.А.Игельстромның тапсырмасымен 1789 жылы Петерборға қазақтар атынан депутат ретінде шақыртылған. Швед соғыстарына қатысқан, майор атағына дейін көтерілген. 1790 жылы орыс елшілігін Бұхараға алып жүрген, 1791 жылы Петебор қаласына қайта оралған, сонда 1793 жылы граф П.А.Зубовтың адъютант қызметіне орналасқан. 1795 жылы Есімді хан тағына сайлау кезеңінде қазақ даласына келген, кейін С.К.Визмитиновпен бірге Симбирскіге жол жүреді, сол жерден 1796 жылы Петербор қаласына жіберілген, сонда 1798 жылға дейін болған. 1798 жылы Қазақстанға оралған. Еліне оралғаннан кейін шекті мен төртқара руларын басқарған. 1816 жылы Кіші және Орта жүз руларындағы қазақтардың бір бөлігі Серғазы сұлтанды сайлап алады, кейін ол өзінің немере інісі Арынғазы сұлтанға барлық қазақ халқын біріктіру мен бірыңғай қазақ хандығын қалыптастыру талпынысына қолдау көрсеткен.

Бірақ 1818 жылы көктемде екі туыс арасында алауыздық туындап, екеуі екі жаққа кетеді. Серғазы сұлтан Хиуаға кетеді, онда Мұхаммед Рақым ханның (1806-1825 жж.) қызметіне орналасады. Сол жылы одан «батыс қазақтардың» ханы атағын беретін фирман алған. Хиуа ханының қолдауымен оған бағынышты қазақ руларының ханы болып сайланған. Ресми түрде орыс патшалық тағымен Сырдариядағы Кіші жүз (1817-1819 жж.) қазақтарының ханы ретінде мойындалмаған, шекті, шөмекей және Әлімұлынан төртқара сынды 2,5 мың жанұялық қазақтарды басқарған. Қуғандария өзені мен Сырдария өзені мен Хиуа хандығы арасындағы Жаңа жол жерлерінде мекен еткен. Хиуада қайтыс болған.

1822-1825 жж. - Жоламан Тіленшіұлы көтерілісі

1822 жылы Кіші Жүзде жаңа жерлерді бірінен соң бірін өздерінің меншігіне өткізіп алып жатқан Ресей үкіметіне қарсы бағытталған жаңа көтеріліс басталды. Бұл жерлер Елек өзенінің бойынан табылған тұз шығатын бай аймақтарды да қамтыған еді. Көтерілістің басшысы Әбілхайыр ханның майдандасы-Бөгенбай батырдың немересі, табын руының батыры- Жоламан Тіленшіұлы болатын. Мәселені бейбіт жолмен шешудегі талпыныстары еш нәтижесіз болғандықтан Жоламан көтеріліске шығуға мәжбүр болады. Оған қарсы патша үкіметі тарапынан үш жасақ ұйымдастырылады. Қысымға төтеп бере алмаған бүлікшілер жасағы Қиуа хандығының оңтүстігіне шегінеді. Ал 1824 жылы өз мақсатына жете алған тағы бір жасақ жасақталды. 1825 жылы Қарасай сұлтанның жасағы бүлікшілерді талқандағанмен, Жоламан батыр патша билігін мойындамады. Сол себепті де Жоламан Кенесары батырдың қозғалысына қосылды. Сонымен Жоламан батыр көтерілісінің нәтижесінде Кіші Жүзде хандық билік жойылды.

1822-1824жж. –Ғұбайдулланың билік жүргізуі

 

1822 жылы арғын тайпасының атығай руының өкілі, Абылай ханның немересі, Уәли ханның ұлы- Ғұбайдулла Орта Жүздің ханы болды. Ғұбайдулланы әкесі хандық билікке мұраға қалдырып, Орта Жүздің ақсақалдарының шешімімен хан әулетінің заңды мұрагері болып тағайындалса да, ол ресей үкіметі тарапынан ресми бекітілмеді. Әкесі Уәлидің өлімінен соң Ғұбайдулла Цин императоры Даогунға елші жіберіп, өзіне Хан лауазымын беруін өтінеді. Осы сұрақтың оңтайлы шешімі ретінде Цинь үкіметі қазақ даласына көптеген елшіліктер сала бастайды. Бірақ 1822 жылы патша үкіметі Орта Жүзде Хан билігін жою туралы жарғы шығарып, әкімшілік-территориялық өзгерістер енгізуді бастайды. Ал 1824 жылдың маусым айында қытай делегациясы Ғұбайдулланы хан етіп тағайындау үшін Баянауыл мекеніне келгенде, сібір билеушілері хандық лауазымнан бас тарту туралы талап қойып, Ғұбайдулланы ұстайды. Ғабдулла хандық биліктен бас тартуға мәжбүр болады және бұл туралы Цин елшілеріне хабарлайды. Осылайша қытай елшілері ешқандай нәтижесіз елдеріне қайтып оралады.

1822ж. -"Сібір қырғыздары туралы Жарғының" шығуы мен Орта Жүзде хандық биліктің жойылуы

 

1822 жылы Сібір екі бөлікке бөлінді: Иркутск қаласынан басқарылатын Шығыс Сібір және орталығы Тобольск қаласы болып табылатын- Батыс Сібір. Дегенмен, 1839 жылы Батыс Сібірдің орталығы Омск қаласына ауыстырылды. Батыс Сібірге Орта жүздің көшпенділері иемдерген жерлер Бұл аймақ «Сібір Қырғыздарының Облысы» деп аталды. 1822 жылы генерал-губернатор М.М. Сперанскийдің басшылығымен «Сібір Қырғыздары туралы жарғы» құрастырылды. Бұл жарғының негізгі мақсаты- Орта жүзде хандық билікті жою және қазақ даласын Ресей империясының құрамына енгізу болып табылатын. Осы мақсатта Орта жүз территориясында округтар құрылып, бұл жерлер «округтық бұйрықтар» арқылы басқарылып отырды. Бұл бұйрықтарды «аға-сұлтандар» басқарды. Оларға қосшы би ретінде екі «сыйлы қырғыз» бен екі орыс тағайындалды. Аға сұлтан сұлтандар жиналысында екі жылдық мерзімге сайланып, оған «ресей қызметінің майоры» атағы беріліп отырған. Қосшы билер де екі жылға сайланған. Үш жылдық қызметтен кейін аға сұлтандар «орыс ақсүйегінің абыройы» деген диплом алуға құқылы болған. Бір округ құрамында 15-20 болыс болған. Әр округтың жеке, қатал белгіленген территориясы болған. Бір округтың тұрғындарының екінші округ территориясына жергілікті басшылықтың арнайы рұхсатынсыз өтуге құқықтары болмаған. Кез-келген өз бетімен жасалған артық әрекет қатал түрде жазаланып отырған. Болыстарды сұлтандар басқарған. Өз мансаптары жөнінен олар 12 топтағы шенеуніктермен теңестірілген және олардың міндеттері орындаушылық сипатта болған: бұйрықтарды орындау, сот үкімдерін жүзеге асыру мен орындау, т.б. Әр болыс 10-12 ауылдан тұрды. Ауыл старшинасы әр үш жыл сайын сайланып, округ бұйрығымен бекітіліп отырған. Әр ауылда 50-70 отбасы өмір сүрген. Жарғы бойынша соттық істер қылмыстық және азаматтық болып екіге бөлінген. Отанын сату, кісі өлтіру, қарақшылық, барымта (мал ұрлау), орыс тұтқындарын ұстау, үкіметке қарсы шығу сияқты қылмыстар жергілікті билер сотынан патша сотына жіберіліп отырған. Жарғының медициналық бөліміне сәйкес әр округке стационарлық аурухана мен екі емші тағайындалған. Жарғының арнайы бір бөлігі білім беруге де байланысты болған. Сонымен бірге жарғы салық төлеу жүйесін де қарастырған. Осыған байланысты әр шаруашылық үкіметке «жасақ» салығын, яғни түйеден басқа әр жүз мал басына бір мал салық салынған. Себебі, түйелер сауданы дамыту үшін қажет болып табылған. Жарғыны қабылдаған қазақтар салықтан алғашқы бес жылға босатылған. Жарғыда борыштың басқа да түрлері қарастырылған. Мысалы: керуенді күзету, көлік салықтары, пошта, хабарлама жолдарын бақылау.

1824 жыл - "Орынбор қырғыздары туралы Жарғының" қабылдануы және Кіші Жүзде хандық биліктің жойылуы

1822 жылы Орынбор генерал-губернаторы П. К. Эссен Кіші жүзге арналған жарғының жобасын құрастырып, Азиялық комитет бұл жобаны бекітті. 1824 жылы Ресей үкіметі «Орынбор қырғыздары туралы жарғы» қабылдады. Осы жарғыға сәйкес орта жүздегі сияқты кіші жүзде де хандық билік жойылды. Кіші жүзді басқару Шекаралық комиссия арқылы жүзеге асырылды. Жарғыға сәйкес Кіші жүз- Батыс, Орталық және Шығыс болып үшке бөлінді, Бұл бөліктерді басқаратын сұлтандар Орынбор Шекара комиссиясының шенеуніктері болатын. Оның құрамына басшы, төрт кеңесші және ауқатты қазақтардан тұратын төрт қосшы билер кірді. Осылайша олар губерниялық басқару қызметін атқарды. Басшы сұлтандар даладағы тәртіпті сақтауға, қазақтар арасындағы шенеуніктердің әрекеттерін бақылауға, салық жинауды ұйымдастыруға және соттық жұмыстарды жүргізуге міндетті болды. Жүз басшыларын тек Орынбор губернаторы ғана тағайындап отырған, ал қалған лауазымды тұлғаларды- Шекаралық комиссия тағайындаған. Сонымен қатар Кіші жүзде қазақтардың қамқоршылары лауазымы енгізілді. Сот жүйесіндегі барлық үлкен істер әскери сотта немесе шекаралық комиссияда, ал жеңіл қылмыстар жергілікті сотта қаралды.

1824-1836жж.- Саржан Касымов көтерілісі

 

Ғұбайдулла сұлтанды Сібірге айдау мен хандық биліктің жойылуы Ресей империясына қарсы күресті күшейтті. Қарпық болысының Қарқаралы округінде патша үкіметіне қарсы толқулар пайда бола бастады. Бұл округ Абылай ханның немересі Қасымның ұлы- Саржан сұлтанның басшылығында болатын. 1825 жылдың көктемінде Орталық Қазақстанда үкіметке қарсы толқулар күшейе түсті. Бұл толқуларға Абылай ханның ұрпағының әсері зор болды. П.М.Капцевичтің басшылығымен таңдаулы 200 казактардан тұратын, артиллериямен күшейтілген патшалық жазалау отряды Қарпық болысына бет алып, Саржан батыр отрядымен шайқасқа түсті. Екі тарап та айтарлықтай зор шығынға ұшырады. 1826 жылдың 31 қаңтарында болған алғашқы ашық шайқас Саржан сұлтанның әскери жеңілісімен аяқталды. Оның тұтқынға түскен жақтастары қарусыз қалдырылып, әскери сотқа жіберілді. Сұлтан өзінің қалған тобымен Орынбор шекарасындағы бірнеше ауылдар бойымен көшіп жүріп, қуғыннан құтылды. Ол қыс мезгілін Тройц қаласын маңындағы Кедел-Қыпшақ болысында өткізді. Осында ол Арынғазының тұтқындалуына қарсы Кіші жүз қазақтарын өз отрядына қосып алғысы келді. Саржан батыр отрядтарының бірінің қолбасшысы- Сұлтан Абылай Ғаббасов бірнеше болыстарды өз қатарына алды. Көкшетау округіндегі қозғалысты Сартай Шыңғысов басқарды. Ол Қарауыл болыстығының атынан Саржан батырдың қол астына өте отырып, қазақ даласын біріктіру мақсатында Ғұбайдулламен бірлесе әрекет етті. 20 жылдардың екінші жартысында Орта жүзде уақытша тыныштық орнады: үкімет 1824 жылы ашылған Қарқаралы, Көкшетау округтары мен 1826 жылы қосылған Баянауыл округтарын күшейтумен айналысты. Сол себепті де қозғалыстар болып жатқан ауылдарды қуғындауды уақытша тоқтатты. Саржан сұлтан 20 кісіден тұратын делегациясымен Ташкент қаласына барып, жергілікті ханға 80 жылқыны сыйға тартты.Өз алғысы ретінде Саржан батыр Ташкентке алым-салық төлеуге келіседі. Қазақ сұлтанына 500 шеруен бағасымен шамалас келетін сауыт пен алтын жалатылған қылыш сыйға тартылады. Оның орнына Саржан Ресейдің бодандығындағы ауылдарды мазалап, Ресей билігін жақтаушылардың бірі – Қоңырқұлжа Құдаймендинді ұстап, оның ауылдарына шабуыл жасауды мойнына алды. Саржан сұлтанның қоқан хандығымен жақындасуы, бірлесе Ресейге қарсы күресу одағын құру мүмкіндігі- көтеріліске шығып жатқан ауылдарға қарсы жазалаушы күрестерді жалғастыруды жылдамдатты. 1831 жылдың ортасында Көкшетаудан шыққан 500 кісіден құралған отряд Саржанның ауылдарына тұтқиылдан шабуыл жасап, күл талқанын шығарады. 1832 жылдың басында П. Н. Кулаков бастаған 250 кісіден тұратын отряд күшік пен Есенгелдіні зорлықпен ұстап алып, 60 қазақпен шайқасып, Жанайдар руының тас талқанын шығарады. 1832 жылдың 14 наурызында 400 кісіден тұратын Саржанның жақтастары Сұлукөл жағасында топтасып, ресейді жақтаушы қазақтардың 1600 жылқысын айдап алып кетеді. Бұл Ақмола бұйрығын біраз алаңдатады. Патша отрядтарының ығыстыруынан кейін де Саржан Қоқан хандығының қолдауына үміттеніп, Ұлы жүздің территориясына көшіп кетеді. Мұндағы мақсаты сол төңірдегі шашырап жүрген қазақтардың басын қосып, өз отрядына Ташкент билеушісінің қол астындағы қазақтарды да қосып алу болатын. Осы оқиға қоқандықтар мен сұлтан арасындағы шиеленіске алып келді де Ташкент билеушісі Саржанның көзін құртуға бұйрық берді. Осылайша Саржан, ағасы Есенгелді мен ұлы Ержан 1836 жылдың жазында өлтірілді.

1824-1845 жж.- Жәңгірдің билеуі

 

1824 жылдың 22 маусымында патша Бөкей ханның ұлы Жәңгірді Ішкі Орданың ханы етіп тағайындау туралы грамотаға қол қойды. 1824 жылдың 26 маусымында Оралда патшаның бақылауымен, ежелден келе жатқан салт бойынша Жәңгірді хан етіп сайлау салтанаты өтті. Ол орыс әскерінің генерал-майоры атағын иеленді. Алғашқы бастауыш білімін өз үйінде молдадан алып, соңынан білімі мен тәрбиесін жалғастыру үшін Астрахань губернаторы Андриевскийге жіберіледі. Ол губернатор отбасында он жылдай уақыт тұрады. 1833 жылы Жәңгір Каспий теңізінің бойындағы көшпенділерге басқарушы етіп өзінің қайын атасы Қарауылқожа Бабажановты тағайындайды.

Бұл оқиға Махамбет Өтемісұлы мен Исатай Тайманұлы бастаған көтерілістің шығуының себептерінің бірі болды. 1837 жылдың 15 қарашасында олар жеңіліс тауып, Орал асып кетті. 1841 жылы Жәңгір хан генерал-майор әскер шенін алды. Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болып, Орда қыстағында жерленді. (қазіргі Батыс Қазақстан облысында)

1830-1850 жж –Қайыпғалидің билеуі

 

1830 жылы Есім мен Қаракушік ханымның ұлдары Қайыпғали билік басына келді. Ресей билігі тарапынан ресми түрде хан етіп тағайындалмаған ол –Қиуа хандығы Кіші Жүзден шыққан хан әулетінің ұрпағы болатын. 1797 жылы әкесінің өлімінен кейін оны анасы Кіші Жүздің қайтыс болған басшысының басқа балаларымен бірге Орал маңындағы далаға алып кетеді. Ол сонда өзінің ағасы Бөкей сұлтанның тәрбиесінде қалады. 1827 жылы Қайыпқали қазақ старшындарын ханға бағынбауға, хан қазынасына салық төлемеуге, Волга мен Орал өзендерінің орта ағыстарынан шығысқа Орал маңындағы далаға қарай көшіп кетуге үгіттейді. Осы үгіттер әсерінен Ішкі Ордадағы қазақ руларының біразы орал өзенінің сол жағалауына өтіп кетуге талпынды. Осы үшін 1828 жылдың 12 ақпанында Қайыпқали өз ауылдарының бірінде тұтқындалды. Оны Орал казактары әскерінің подполковнигі Ф. П. Бизянов тұтқындап, Орынбор түрмесіне қамады. Сегіз айдан кейін бостандыққа шыққан ол өз ойын қайта жүзеге асыруға тырысты және 1829 жылдың басында Ішкі Орда қазақтарының үлкен тобын басқара отырып, Орал арқылы Кіші Жүздің батыс бөлігіне бағыт алды. 1829 жылдың 4 наурызында Орынбор шекарасы маңында тағы да тұтқындалады. Оны тұтқынға алған Орал казактары әскерінің атаманы Д. М. Бородин болатын. Қайыпқали алдымен оралға, кейіннен Орынборға жіберілді. Мұнда ол өзінің сыбайласы сұлтан Рысалы Жәңгірұлымен бірге шекаралық сот алдында жауап беріп, екінші рет Орынбор түрмесіне жабылды. Арада бір жыл уақыт өткенде 1830 жылдың 10 наурызында күзетшілердің салғырттығынан екеуі де түрмеден қашып, Орал маңындағы далаға жасырынады. 1830 жылдың наурыз айынан тамыз айының басына дейін Қайыпқалидың маңына Кіші Жүздің әр түрлі руларынан шыққан үлкен топ жиналады. Бұл топта сонымен қатар Бөкей Ордасының қашқындары, сол жылдың көктемінде оны хан етіп сайлаған старшиналар да болатын. 1831 жылдың соңында оның қол астындағы руларға күшті, әскери дағдылары мықты адай руының көптеген ауылдары қосылды. Олар аз уақыт бұрын ғана қиуалықтардың шабуылына ұшыраған болатын. 1836 жылдың қаңтарында Қаракөл мекеніндегі Қайыпқалидың ауылына қиуа ханы Аллақұлының елшілері келді. Олар «батыс қазақтарының ханы» лауазымын бекітуге Қайыпқалиды Қиуаға шақырып, босқындағы рулармен бірге Ресей шекарасынан аулақ Қиуа хандығына қарай қоныс аударуды ұсынады. Келесі айда Қайыпқали өз тобындағы қазақ старшындарын басқара отырып, Қиуа ханымен кездесу үшін хандықтың астанасына барады. Қазақ жеріне оралысымен ол Қиуа ханының өкілі ретінде ел алдында сөз сөйлеп, өз қарамағындағылардан Қиуа қазынасына зекет (салық) төлеулерін талап етті. 1837-1838 жылдары Қайыпқали Ресейге қарсы күрес жүргізу үшін Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлымен бірікті. 1838 жылдың 12 шілдесінде полковник К.К. Гектің көтерілісші отрядтарды талқандауы мен Исатай батырдың өлімінен кейін Қайыпқали Қиуаға қашады. Онда оған Аллақұлы хан «батыс қазақтарының ханы» деген атақ беріледі және бірнеше жыл өткенде оның мұрагері Рахымқұлы ханнан (1842-1846) да осындай атақ алады. Осы басшылардың нұсқауларымен Ресей қамқорлығындағы қазақ ауылдарына шабуыл жасап, босқындағы қазақтардан Қиуа ханына салық жинаған. 40 жылдардың соңында Кіші Жүз қазақтары старшындарына адамдар жіберіп, хат жазып, оларды өз жағына Қиуаға өткізгісі келеді. Бірақ бұл ойы сәтсіз аяқталады да, Қиуаның жаңа ханы Мухаммед- Эминнің үмітін ақтай алмай қалады. Осылайша XIX ғасырдың 50 жылдары ол хандық лауазымы мен бар мал-мүлкінен айырылып, Қиуа басшылығының қатаң бақылауындағы арнайы үйде қамауда ұсталынады. Қайыпқали Қиуада кедейшілікте қайтыс болып, сонда жерленеді.

1830 жыл- Ақмоланың іргетасының қалануы(Астана)

 

Ақмоланың негізі казактардың бекінісі ретінде қаланды. Алғашқы статусы- бұйрық (Ақмолалық). Кейінірек бұл кішігірім бекініс қалаға айналады.

1832-1871жж. - Мухаммед-Салих Бабажановтың билеген жылдары

 

1832 жылы Қожа руынан шыққан Қарауылқожаның ұлы-Мухаммед-Салих Бабажанов билікке келеді. Оның әпкесі- Халима Бөкей Ордасының ханы Жәңгірдің әйелі болады. Ол хан ордасында орыс-қазақ бастауыш мектебін бітіреді. Содан соң Оренбургтегі Неплюев кадет корпусының Азияттық бөлімін бітіреді. 1852 жылдан бастап Оренбург шекара комиссиясында шенеунік болады. (1853 жылдың маусымына дейін әке мұрасын бөлуіне байланысты «отбасы жағдайына байланысты демалыста болады» ) 1855 жылы Астраханьда өзінің екі ағасымен бірге халықтық көтеріліске қатысы бар деп қамауға алынады. Бірақ генерал-губернатор Перовскийдің бұйрығымен сотсыз босатылып, өз қызметіне қайта оралады. 1855 жылдан бастап Бөкей Ордасында хан кеңсесінің кеңесшісі болып қызмет атқарады. 1866 жылдан бастап Ішкі Орданың Қамыс-самар бөлігінде басшы болады. 50 жылдардың соңында Орыс Географиялық Қоғамымен тығыз қарым-қатынас орнатып, оларға өзінің мақалаларын, жұмыстарын және археологиялық, этнографиялық заттаржы жібере бастайды. 1861 жылы Қоғам Кеңесі оны өздерінің қызметкері етіп Этнография бөліміне қабылдайды. Бір жылдан соң ол «Этнография бөлімі мен Этнографиялық заттарға қосқан үлкен үлесі үшін» деген күміс медальмен марапатталады. Ол атақты күйші Дәулеткерейдің досы болады. Мухаммед-Салих Бабажанов ғылыми еңбегі үшін марапатталған алғашқы қазақ. Ол ғылыми жұмыстарын атақты орыс этнографы П. И. Небольсинге хат ретінде жазып отырды және П. И. Небольсин бұл жұмыстарды автордың рұхсатымен астана газеттерінде жариялап отырды. Бұл жұмыстары үшін алған марапаты- Император Александрдың берген күміс тостаған болатын (1870 ж)

1835-1865жж.- Шоқан Уалиханов

 

Шыңғыстың ұлы, Уалиханның немересі- Шоқан Құсмұрын қыстауында (Қостанай облысы) дүниеге келген. Шын аты- Мұхаммед Қанафия. Шоқан 12 жасына дейін жеке меншік мектепте оқып, сонда мұсылмандық діни сауатын ашады. 1847 жылдың көктемінде Шоқанды Омск қаласындағы кадет корпусқа жібереді. Кадет корпусында оқып жүргенде Федор Михайлович Достовскиймен танысып, ұзақ уақыт бойына онымен хат алмасып жүреді. Кадет корпусты бітіргеннен кейін 1853 жылы Шоқан Сібір казак әскеріне әскери борышын өтеуге аттанады. Көп ұзамай ол өз қабілетімен Батыс Сібір генерал-губернаторы Гасфорттың көзіне түсіп, 1854 жылы оның адъютанты болып қабылданады. Келесі, 1855 жылы Шоқан Уәлиханов Гасфортпен бірге Омсктан Іле Алатауының ар жағына дейін сапар шегеді. Бұл сапары Шоқанның ғылыми қызметінің бастамасы болды. Осы сапары барысында ол көптеген тарихи жазбалар, аңыздар мен әндерді жинап, жазып алуға мүмкіндік алды. 1856 жылдың көктемінде Шоқанның өмірінде ерекше маңызды оқиға орын алды. Ол атақты ғалым, белгілі географ П. П. Семеновпен танысады. Осы жылдың өзінде Шоқан Уәлиханов 2 экспедицияға: Алакөлден Орталық Тянь-Шань арқылы Ыстықкөлге және екіншісі Құлжаға дипломатиялық тапсырмамен қатысады. 1856-57 жылдардың қысында ол экспедициялардан жиналған этнографиялық материалдарды өңдеумен айналысып, ежелгі қазақ тарихы бойынша қызықты, осы уақытқа дейін белгісіз материалдар іздеп табу мақсатында Омск архивіне (Г. Н. Потанин сол уақытта сонда жұмыс істеген болатын) барады. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына тағы да сапар шегіп, ондағы көшпенділермен бірге жүріп, олардың өмірлері мен салт-дәстүрлерін жақсырақ танып, тарихын, этнографиясын және ұлттық ауыз әдебиетін тереңірек зерттеді. Осы жолғы сапарында ол қырғыз халқының энциклопедиялық поэмасы «Манасты» үлкен қызығушылықпен жазып алады. Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметі Орыс Географиялық Қоғамының көзіне түсіп, олар 1857 жылы Шоқанды өздерінің тұрақты мүшесі ретінде қабылдады. Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметінің жаңа деңгейі оның 1858 жылғы Қашқарияға құпия сапары болды. Бұл сапардың нәтижесінде ол «Алтышаһардың, яғни Қытайдың Нан лу уәлаятының шығыстағы алты қаласының жайы (Кіші Бұхара) (1858-1859)» атты атақты еңбегі жазылды. Бұл еңбек тек қана Ресейдің ғана емес, оның тысындағы мемлекеттердің де шығыстанушыларының жоғары бағасына ие болып, көп ұзамай ағылшын тілінде де басылып шықты. Тек 1860 жылы ғана Қашқария зерттеушісі Шоқан Уәлиханов Әскери министрліктің шақыртуымен Петербугқа баруға мүмкіндік алды. Онда Шоқанды Орта Азия халықтарының өмірі мен қазақ даласының білгірі, батыл саяхатшы ретінде қарсы алып, орденмен марапаттап, шенін көтереді. Петербургте Шоқан бірнеше мекемеде жұмыс жасайды: Бас Штабтың Әскери-тіркеу комитетінде, Азиялық департаментінде және Географиялық Қоғамда. Орта Азия мен Шығыс Түркістанның карталарын сызу, Риттердің еңбектерін жарыққа шығару, энциклопедия шығару жұмысына араласу (осы энциклопедияда Шоқанның атақты «Абылай» мақаласы алғаш рет жарияланған болатын), шығыс жазбаларын зерттеу, Орыс Географиялық Қоғамдастығында Шығыс тарихынан дәріс оқу- мұның бәрі Шоқанның өте көп уақытын алып, оның денсаулығы сыр бере бастайды. Сондықтан ол 1861 жылдың көктемінде Санкт- Петербургтен өз еліне емделуге кетуге мәжбүр болады. Шоқан келгенде оның туыстары жайлауға көшіп, Шоқан жазды сонда өткізеді. Омскқа көшіп келген Уәлиханов жергілікті басқаруды қайта ұйымдастыруға тікелей атсалысып, бірнеше практикалық ұсыныстар мен кеңестер береді. Оның негізгі ойлары билітегілердің атына жазылған бірнеше «Жазбахаттарында» баяндалады. . Олар «Қырдағы мұсылманшылық туралы», «Қырғыздардың көшіп-қонуы туралы», «Сот реформасы туралы жазбалар». 1864 жылы Шоқан Черняев экспедициясына қатысады. Бұл экспедицияның мақсаты қазақ жерінің оңтүстік бөлігін Ресей территориясына қосу болатын. Уәлихановтың қатысуымен орыстар қазақ жерінде салынған бірнеше Қоқан бекіністері мен Әулиеатаны алды. Ол штаб-ротмист шенінде бас басқарманың аудармашысы қызметін атқарып, жергілікті тұрғындар мен орыстардың арасында достық қарым-қатынасты орнатуға, қазақтар мен қырғыздар арасындағы жайылымды жерлерге байланысты дауды әділ шешуге ықпал етті. Бірақ оның бұл қызметі ұзаққа созылмады. Ол 1864 жылдың жазында Черняевтің іс-әрекеттеріне келіспей отрядтан кетуге мәжбүр болды. Шоқан Верныйға барып, кейінірек өзінің туысы Тезектің ауылына кетіп қалады. Ол сол Тезектің ауылында 1865 жылы Алтынемел тауының баурайындағы Көшентоған деген жерде қайтыс болады.

1836-1838 жж.- Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған көтеріліс

 

Көтеріліске дейін Махамбет Өтемісұлы Жәңгір хан сарайында ақын болған. 1833 жылы Жәңгір хан өзінің қайын атасы Қарауылқожаны Каспий теңізі бойындағы көшпенділерге басшы етіп тағайындайды. Бұл Махамбет Өтемісұлы мен Исатай Тайманұлы бастаған көтерілістің шығуының себептерінің бірі болды. Ал көтерілістің негізгі себебі- Бөкей хандығындағы жер жетіспеушілігіне байланысты халықтың басым бөлігінің жоқшылыққа ұшырауы болды. Себебі, жарамды жерлердің көлемі айтарлықтай азайтылған болатын. 1863 жылы Исатай Ішкі Бөкей Ордасының ақсүйектері алып қойған Орал мен Волга өзендерінің аралығындағы ең шұрайлы жерлер үшін күрескен көтерілісшілерді басқарды. Сонымен қатар бұл көтерілісшілер Орал әскери казактары басып алған Орал өзені бойындағы шұрайлы жерлер үшін де күрескен болатын. 1837 жыл барысында көтерілісшілер байлардың, старшындар мен сұлтандардың ауылдарына шабуыл жасап, олардың малдарын айдап кетіп отырды. Бірақ 1837 жылдың күзіне қарай Жәңгір хан мен Орал, Астрахань казактарының бірлескен отрядтары көтерілісшілерді басып, қазақ даласына таратып жіберді. Исатай мен Махамбет Оралдың ар жағына өтіп, өз қол астыларына қайтадан отряд жинай алғанымен, Орынбор әскері мен Орал казактарынан құралған әскерге қарсы тұра алмады. Осылайша 1837 жылдың қарашасында көтерілісшілер жеңіліс тапты. Көтерілістің соңы 1838 жылдың 12 шілдесіндегі Ақбұлақ өзенінің бойында полковник К.К. Гекенің әскери отрядының көтерілісшілерді талқандауы мен Исатай Тайманұлының өлімімен байланысты болды. Ал Махамбет Өтемісұлы аман қалған көтеріліс қатысушыларымен бірге оңтүстікке қашып, соңында сонда өлтіріледі.

1837-1847 жж. - Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

 

Қасым сұлтанның баласы, Абылай ханның немересі- Кенесары Касымұлы 1841-1847 жылдар аралығында билік құрады. Өзінің ағасы Саржан Қасымұлы бастаған көтеріліске қатысады. Ташкенттіктердің тұтқынына түсіп, Қоқан ханы Мадалі босатқанша бір жыл бойы зынданда отырады. Ағасы Саржанның өлімінен кейін оның бастаған көтерілісінің басшылығын өзіне алады. Кенесарының татуласпас қарсыласы Ақмола округінің бас сұлтаны- Қоңырқұлжа Құдайменді болатын. Көтерілісшілерге қарсы ашық күресті жүргізген сұлтандар- Кіші Жүз басшылары- Ахмед пен Мұхаммед, Айшуақ сұлтандары болатын. Кенесарының Жетісу жеріне ауысуынан кейін көтерілісшілерге қарсы татуласпас саясатын жүргізгендер ішінде осы күресті бастаған Абылай ханның ұлдары Али, Сүйік, Әділдер де болды. Старшындардың, билер мен сұлтандардың, оның ішінде Орта Жүз сұлтандарының қарсылығына қарамастан Кенесары өз қатарына Үш жүз қазақтарының біраз бөлігін қоса алды. Тіпті Кенесары әскерінің саны 20 000 адамға жеткен кездері де болды. Көтерілісшілердің негізгі бөлігін орта жүз көшпенділері құрады. Кенесарының әскери әрекеттері 1838 жылдың көктемінде Ақмола бекінісін қоршауға алғаннан басталды. Көп ұзамай көтерілісшілер Торғай өңіріне қарай бет алды. Орынбор шенеуніктеріне жазған хатында Кенесары осылайша Орынборға жақындай отырып, келіссөз жүргізуді оңайлатуды көздейтінін жеткізеді. Ал шын мәнінде сұлтанның негізгі мақсаты- көтерілістің Ресей жеріне жақын орналасқан, 1836-1828 жж Исатай Тайманұлы мен Жоламан Тіленшіұлы бастаған көтерілістер орын алған Кіші Жүз территориясын да қамту болатын. Осылайша Жоламан Тіленшіұлының жасағы Кенесарның жасағымен бірігеді.

1841 ж. Қазақтың үш жүзінен шыққан беделді билер мен сұлтандар Кенесары Қасымұлын хан етіп сайлайды

 

1841 жылдың күзінде Кенесары әскері Қоқандықтардың негізгі күші орналасқан Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін қоршауға алады. Бұл бекіністерді жаулап алу көтерілісшілерді бостандыққа жігерлендіреді. Тіпті көтерілістің негізгі ошағынан алыста көшіп-қонып жүрген төртқара мен шекті рулары да Кенесарыны бүкіл қазақтың ханы ретінде мойындайтындықтарын жеткізеді. Кенесары хан салық жинауды ретке келтіреді: малшылар- зекет салығын, ал диқандар- ұшыр салығын төлейтін болды. Хандық билікке келген Кенесары бұрынғыдан да батылданып, қазақ жерлерін қайтару үшін күресті жалғастыра берді. Қоқан бекінісі Созақты жаулап алып, ол тек қана әскери қимыл аймақтарын кеңейтіп қана қоймай, сонымен бірге өз туыстарының өліміне кек алғысы келді. 1843 жылға дейін үкімет көтерілісшілерге қарсы өзінің тұрақты әскерін қолданбай, казак жасақтарымен бодандыққа қарсы күрес жүріп жатқан ошақтарды жаншумен айналысты. 1843 жылдың 27 маусымында Николай І бұйрығымен Кенесарыға қарсы кең көлемдегі әскери шабуыл ұйымдастырылды. 300 кісіден тұратын әскери старшын Лебедевтің жасағы алдыңғы соққы беретін күш болу керек болды. Кейінірек оның жасағы 1900 кісіге жетті. 1843 жылдың тамызында А. Жантөреұлы мен Б. Айшуақұлы сұлтантардың басшылығымен екінші жасақ құралды. 1843 жылдың 7 тамызында өткен қүресшілерге қарсы шайқас үкімет күткендей нәтиже бермеді. Полковник Бизанов бастаған әскери қарулы күш күресшілердің негізгі күшін кездестіре алмай Орск бекінісіне қайтып кетеді. Сол маңайды жақсы білетін Кенесары 1844 жылдың 20 шілдесінен 21не қараған түні шабуыл жасап, Жантөренің жасағын талқандайды. Ал әскери старшын Лебедев баяулығы мен өз уақытында көмекке келмегені үшін әскеи жасақты басқару қызметінен босатылады. Жеңіске жігерленген Кенесары әскерінің негізгі бөлігі 1844 жылдың 14 тамызында Екатерининск шекарасына шабуыл жасап, қала маңындағы мекендерді, форштадтты жағып , 40 адамды тұтқынға алады. Орынбор жерінен Кенесарыны ығыстыру мақсатында үкімет Арал-Сырдария бассейндері аймағына бірнеше қамалдар салады. Екі жақты қыспақта қалған Кенесары Сарыарқаны тастап, көтерілістің орталығын Орта Жүз жеріне ауыстыруға мәжбүр болады. Ал Сібір басшылары Кенесары жасағының орналасқан аймағын анықтау үшін, халық пен мал санағын жүргізу сылтауымен Жетісу өңіріне Сібір Шекара басшылығының басшысы Генерал Вишневский бастаған артиллериямен бірге әскери күшті жібереді. Кенесары ханның Жетісуға келуі халық арасында бөліну туғызады. 1846 жылдың жазында Кенесары Балхаш көлінің жағасындағы Қамал жартыаралына қоныстанады. Осы жерден ол басқыншылар жасағына тосқауыл болу үшін жаңа ауылдардан жасақ құруды жоспарлайды. Жақсы қаруланған ханның он мыңдаған әскері айтарлықтай күшке ие болды. Басқыншылармен өткізген алдыңғы шайқастан әскери тәжірибе жинаған көтерілісшілердің қарулары да жаман емес болатын. Олар үшін атқыш қаруларды қоқан ханжығымен шайқаста қосылған жеті Қиуа шеберлері дайындады. Бірақ кенесарының орналасқан жері географиялық тұрғыдан сәтсіз болды да, ол өз ауылдарымен бірге Іле өзенінің оң жағалауына өтіп, Рүстем Абулфесұлы сұлтанның жасағына қосылды. Жетісуда жүріп Кенесары екі мың кісіден тұратын жасақты қырғыз басшыларына зекет салығын жинау үшін жібереді. Бірақ қырғыз басшылары бірінші рет қазақ ханына бағынғысы келмейтіндіктерін көрсетіп, батыл қарсылық білдірді. Сонымен қоса қырғыз басшылары өз жерлеріне үлкен әскери жасақтың не мақсатпен келе жатқанын білмей, алдын-ала қарсы жасақ дайындап қояды. Екі мың адамнан тұратын жасақтан тек «мыңға жуығы ғана аш-жалаңаш, жаяу, қару-жарақсыз елге қайтып, өздерінің толығымен жеңіліс тауып, қашып құтылғандықтарын айтады». 1847 жылдың сәуіріне дейін қырғыздар негізгі күштерін жинап алады. Дегенмен әскер саны жағынан басымдылық қазақ ханы жағында болатын. Шешуші шайқас 1847 жылдың сәуір айының 17сі мен 25і аралығында қазіргі Тоқмаққа жақын, алыс қыстақта болды. Осы жерде қырғыздар қазақ жауынгерлерін алдап, тұзаққа түсірген болатын. Жергелікті жердің таулы аймақтары ханның артиллерия мен атты жауынгерлерін пайдалануына мүмкіндік бермеді. Үш күн бойғы өткен теңсіз шайқас қазақ жауынгерлерін әбден қажытты. Рүстем сұлтан мен Сыпатай би жауыргерлерінің шегінуі мен шайқас алаңынан кетуі жағдайды одан сайын нашарлатып жіберді. Кенесары мен 30дан астам сұлтан тұтқынға түсіп, қалғандары беті ауған жаққа қашып кетті. Қырғыздардың тұтқынына мыңнан астам жауынгер түсіп, өлтірілді. Тұтқындағы үшінші күнінде Кенесарыны қырғыз басшысы Қалиғұл Алибеков өлтіріп, кейіннен сол үшін патша үкіметі тарапынан күміс медальмен марапатталады. Кенесарының бас сүйегі Ресей басшыларына беріледі.

1837-1910жж. – Сыздық Кенесарыұлы

 

Кенесарының өлімінен кейін оның балалары Түркістан маңында қоңыраттар арасында өмір сүреді. Кәмелеттік жасқа толысымен Сыздық пен оның бауырлары Тайшық пен Ахмед әскери қызметке барады. Қоқан ханы бұл ағайындарды 500 адамнан тұратын жасаққа әскер басы етіп тағайындайды. Олар қоқандықтар орыстардан жеңілген Ұзынағаш шайқасына қатысады. Осыдан кейін Ахмед пен Тайшық орыстар жағына өтіп кетеді де, Сыздық ата-бабаларының жолын жалғастыратындығын, егер орыстар Қоқан хандығын басып алса, Бұхараға, Бұхараны басып алса, басқа мұсылман мемлекетіне баратындығын айтады. 1863 жылдан бастап Сыздық сұлтан Созақты басқара бастайды. 1864 жылы полковник Веревкин Түркістанды қоршауға алғанда, Сыздық сұлтан Созақ пен Шолаққорған гарнизондарының 120 салт атты жауынгерлерімен түркістандықтарға көмекке аттанады. Қоршау туралы естігенде Сыздық Ташкентке оралады. Ал 1864 жылдың 21 қыркүйегінде генерал Черняев Шымкентті алады. Осы жерден Ташкентке қарай жылжиды, бірақ қала қорғанының астында ресейліктер жеңіліс тауып, артқа шегінуге мәжбүр болады. Бұл оқиға Қоқан билеушісі, жас хан тұсындағы регент- Әлімқұлды сергітіп тастады. Ферғана жазығынан көптеген әскер жинаған ол орыстарға қарсы беттеді. 1864 жылдың 4 желтоқсанында орыс жасағы Түркістаннан оңтүстікке қарай бет алды. Қала маңындағы мекендердің бірінен оларға қазақ еріктісі кездесіп, қоқандықтардың Иқанда екенін жеткізеді. Иқан маңында орыстар мен қоқандықтар арасында шайқас басталады. Бұл шайқас «үлкен жеңіспен», қоқандықтардың шегінуімен аяқталады. 1865 жылы орыстар Ташкентке шабуылын бастайды. Бұл шабуылда Әлімқұл өлімшідей жараланады. Сондықтан Ташкент әскери күшін басқаруды Қоқан Қодар ханның туысы- Мир-сейіт сұлтан өз қолына алады. Оны тіпті хан деп те атайды. Ташкентті қорғау шайқасында ташкенттік Рустамбек пен қазақ Молда-күшікпен бірге Сыздық та белсенді шайқасады. Әлімқұлдың өлімі қорғаушыларды біраз есеңгіретіп жібереді. Қоқан әскері жан-жаққа тарай бастайды. Ташкентті қоршау 40 күнге жалғасады. Қамауға алынғандар ішінде сыздыққа қарсы тозақ құрғандар да болды. Негізінен олар қоқандықтар болатын. Сол себепті сыздық Бұхара әміршісінен көмек сұрайды. Бұхарадан көмек келісімен Сыздық Ташкентті қорғаудағы басшы қызметі уәкілеттегінен бас тартып, Жызаққа кетіп қалады. Содан кейін Черняев Жызаққа барады. Ол қаланы алады, бірақ аз уақытқа ғана, себебі, Сыздықтың 60 жауынгері орыстарға тосқауыл ұйымдастырып, орыстар шегінуге мәжбүр болады. 1873 жылы Кауфман Қиуаға шабуылдайды. Сыздық мұнда да Кауфманға қарсы күресшілерді басқарады. Қиуаны алғаннан кейін ол алдымен Балхашқа, содан кейін Бадахшанға, сосын Қашғарға аттанады. Онда ол шығыс Түркістан билеушісі Жақыпбектің мұрагерлерінің өзара тартыстарына қатысады. Осы жерде ол бірінші рет Қашқар жерін жаулауды бастаған қытай әскеріне қарсы шайқасқа қатысады. Ол он бес жылдық үзіліссіз күрестер, айырылулар, жараланулар мен өкініштерден кейін, күрестің жеңілгендігін мойындап, отанына қайту туралы шешім қабылдайды. Өз үзеңгілестерімен Ферғанаға келісімен генерал-губернатор Кауфманға мынадай хат жібереді: «Егер- мойынсынған адамның басын қылыш кеспес, деген мақалды ұстанып, мені кешірсе, мен сонда барып, бауырым Ахметпен бірге өмір сүремін...» Кауфман Сыздыққа дәрігер жібереді. Дәрігер оның жараланған қолын жеті ай бойы емдейді. Емделіп, жазылғаннан кейін сұлтанды Ташкентке шақыртып, патша әмірін оқып береді: «Біз сені кешіреміз. Бізге тиесілі жердің қай жерінде өмір сүргің келсе сонда тұруыңа болады.» Осылайша Сыздық сұлтан шымкент маңында өзінің кіші інісіахметтің жанына барады. Оған жер беріліп, зейнетақы тағайындалады. Кауфманның жеке тапсырмасы бойынша Бұхараның әміршісі оған отбасын қайтарады.

1841-1889жж. – Ибраһим (Ыбырай) Алтынсарин

 

Алғашқы қазақ педагог-ағартушысы. «Қазақ хрестоматиясы» (1879ж.; 2 басылым., 1906ж.) және «Қазақтарға орыс тілін оқытудың бастапқы құралы» (1879ж.), қазақ оулықтарының, мысалдар мен әңгімелердің, орыс жазушылары еңбектерінің аудармаларының авторы. Ол екі сыныптық төрт училище ашқан. Ерте жетім қалған ол- ұзын-қыпшақ руынан шыққан атасы атақты Балғожа бидің отбасында тәрбиеленген. 1850 жылы ол Орынбор Шекара Комиссиясы жанындағы мектеп-интернатқа жіберіледі. Интернатты 1857 жылы бітіріп, үш жыл бойына Орынбор комиссиясының әскери старшыны, атасы Балғожаның кеңсе хатшысы болып қызмет атқарады. Содан кейін біраз уақыт Орынбор Облыстық басқармасында аудармашы қызметін атқарып, сонда Ильминскиймен танысады. Сонымен бірге Алтынсарин Торғай уездік басқармасында іс жүргізуші ретінде уезд басшысының бас көмекшісі қызметін және уақытша уезд соты қызметін де атқарады. 1879 жылдан бастап өмірінің соңына дейін торғай облысындағы қазақ мектептерінің инспекторы болып қызмет атқарады. 1889 жылдың 17 шілдесінде (29 шілде) қайтыс болады. Оның денесі Тобыл өзенінің бойында, өз үйіне жақын маңдағы әкесінің моласының жанына жерленген.

1845ж. – Бөкей Ордасында хандық биліктің жойылуы

 

1845 жылы Жәңгір хан қайтыс болады. Сондықтан патша үкіметі Ішкі Ордада хандық билікті жою туралы шешім қабылдайды. Ішкі Орданы басқару орыс шенеунігі басқаратын Уақытша Кеңеске өтеді.

1845-1852жж. – Елекейдің билік құруы

 

Елекей- Касымның ұлы, Бөлекейдің немересі, Ералының шөбересі. Шын есімі- Ермухаммед. Қиуа хандығы қамқорлығындағы Сырдария маңы қазақтарының ханы. Ол Кіші Жүз Әлімұлыдан тараған шөмекей, кете, қарасақал, рамадан рулары мен Орта Жүздің керей руының біраз бөлігі қарайтын ауылдарды басқарды. Оның көшіп-қонған жерлері Ырғыз өзенінің жоғарғы ағысы, Орал бекінісінің маңы, төменгі Сырдарияның екі жағалауы, Қарақұм шатқалы және Сырдария мен Қуандария өзендерінің ортасын қамтыды. Оның ордасы Төменгі Сырдариядағы Қиуалықтардың бекінісі Қожа-Қияз болды. Ол жас кезінде әкесінен айырылып қалады. Өзінің батылдығы мен ерекше ұйымдастырушылық және әскери қабілетінің арқасында Кіші Жүз қазақтарының белгілі бір бөлігінде үлкен беделге ие болды. Сол себепті кәмелеттік жасқа толғанда Бұхара әміршісі Насрулла-хан (1826-1860 жж) оны Сырдария маңы қазақтарының ханы етіп тағайындап, грамота береді. Біраз уақыт өте ол Қиуа ханы Рахымқұлдан (1842-1846 жж) да дәл осындай мазмұндағы грамота алады. Қиуа ханының қолдауымен Кіші Жүздің аталған руларының старшыны болып сайланады. 1847-1848 жылдар шамасында ол Қоқандық Ақмешіт қамалының коменданты Жақыпбекпен бейбіт келісімге келеді. Олар бір-бірінен бұрын тонаған мал мен басқа да мүліктерін қайтарып береді. 1849 жылдың басында Қиуаның жаңа ханы Мухаммед-Еминнің (1846-1855 жж) шақыртуымен ол Қожа-Нияз бекінісінен хандықтың астанасы Қиуа қаласына аттанады. Онда Елекейді хан қызметшілері Бұхара әміршісімен байланыста деген күдікпен Қиуа түрмесіне қамауға алады. Ол түрмеде үш жыл бойы қамауда болады. 1852 жылы қаңтар айының ортасында ол түрме күзетшілерінің салғырттығын пайдаланып, қазақ көшпенділерімен бірге Қиуадан Орынборға орыс билеушілеріне қашып кетеді. 1852 жылдың 19 наурызында Орынбор Шекара комиссиясының басшысы М. В. Ладыженскийге жазған хатында Ермұхамед патша шенеуніктерінің үгіттеуімен хандық лауазымынан ресми түрде бас тартып, ресей тағына адал болуға ант етуге дайын екендігін баяндайды. Ол 1852 жылдан бастап өмірінің соңына дейін орыстардың қызметінде болып, 1853 жылдан бастап 10 жыл бойы шөмекей руының басшысы қызметін атқарды.

1845-1904 жж.– Ибраһим (Абай) Кұнанбайұлы

 

Қазақ ағартушысы, ойшыл, қоғам қайраткері, қазақ әдебиетінің негізін салушы. Шын есімі- Ибраһим, ал Абай деген лақап атты оған әжесі қойған. Абай Құнанбайұлы Шыңғыс тауларында, бұрынғы Семей облысы территориясында дүниеге келген. Қазақтың арғын тайпасының тобықты руынан шыққан. Бала кезінде молдадан білім алып, одан кейінгі білімін Семейде медреседе молда Ахмет-Ризаның қолында жалғастырады . Онда ол араб, парсы және басқа да шығыс тілдерін үйренеді. Медресемен қатар ол орыс мектебіне де барып жүреді. Әкесінің қалауы бойынша ол оқуын тастап, өз руын басқаруға кетуге мәжбүр болады. Біраз уақыт бойы ол болыс басшысы болып қызмет атқарады. Бірақ ақырында бұл қызметті тастап, шығармашылықпен айналысуды бастайды. Жер аударылып келген Е. П. Михаэлис, Н. Долгополов, С. Гросспен араласуы Абай үшін өте маңызды болды. Абайдың дүниетанымының қалыптасуына гуманистік идеяны ұстанатын Шығыс ақындары мен ғалымдарының (Фирдоуси, Әлішер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина т.б), сонымен қатар орыс классиктерінің еңбектері, олар арқылы жалпы европалық әдебиеттердің әсері мол болды. Ол Крыловтың, Лермонтовтың, Пушкиннің, Гете мен Байронның еңбектерін аударған. Абай 170ке жуық өлеңдер мен 56 аударманың, поэмалардың, «Қара сөздердің», авторы. Абай сонымен қатар талантты және дара композитор болды. Ол жиырмаға жуық әуен жазған. Абай Құнанбаев XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ ұлттық интеллигенция өкілдеріне үлкен әсер етті. Осылайша, Алаш Орда қозғалысының өкілдері Абайды өздерінің рухани тәлімгері ретінде қабылдап, тіпті оны қазақ ұлтының рухани жаңаруының көсемі деп білді. Алихан Бөкейханов алғаш болып Абайдың өмірбаянын жазған. Абай Құнанбаев 1904 жылдың 6 шілдесінде (23 шілдеде) өз отанында қайтыс болады.

1847-1858жж. – Есет Көтібарұлы бастаған көтеріліс

 

Есет Көтібарұлы Әлімұлы тайпасының шекті руынан шыққан. Оның есімін жоңғарларлармен болған соғыста ерлікпен көзге түскен Тама руынан шыққан Есет батырдың құрметіне қойған. Көтеріліске дейін 1838 жылы ол Жоламан Тіленшіұлымен бірге Елек бекінісіне жасалған шабуылға қатысады. Сонымен бірге 1847-1848 жылдары Есет Жанқожа батырдың қиуалықтарға қарсы күресіне қатысады. 1847-1858 жылдары Есет батыр ресей үкіметіне қарсы Кіші Жүз қазақтарының күресін басқарды. 1847 жылдың 18 шілдесінде Есет орыс жазалаушыларына шабуыл жасайды. Патша әкімшілігі Елекей Қасымов бастаған 600 қазақты жібереді. Есет батыр жазалаушыларға қарсы 800 адамнан тұратын көтерілісшілер жасағын жіберіп, жазалаушылар талқандалынады. Орыс үкіметі Есетке қарсы жыл сайын жазалаушыларды жібергенімен, ол еш нәтиже бермейді. 1854-1858 жылдары салым-салықтар мен патша үкіметінің ауыр борыштарына көңілдері толмаған Арал маңындағы қазақтар көтеріліске шығады. Ол кезде өтем ретінде түйе алынатын. Перовскийдің (1853жылы) әскери Ақмешітке (қазіргі Қызылорда)жорығына 8 мыңға жуық түйе керек болған. Қазақтар бүлік шығарып, Ембі өзенінің территориясына қоныс аударады. Бүлікшілер бірнеше талаптар қояды: түтінге салынатын салықты жою, қазақ жеріне жазалаушы топтардың келмеуі, жайылымдарды еркін пайдалану мүмкіндігінің берілуі, Жем, Мұғалжар, Елек, Қобда және Жайық өзендері бойында еркін көшіп қону мүмкіндігінің болуы. В. А. Перовский бүлікшілерге жазалаушылық сипаттағы сапар шегіп, барон Врангельді көптеген әскермен оларға қарсы шабуылға жібереді. Есет боронмен келісе алғанымен, ары қарай әскери әрекеттерін жаңартып, әскери бекіністер мен казак жасақтарына шабуыл жасауын жалғастыра берді. Арыслан Жантөре сұлтанның басшылығымен қайта құрылған жазалаушылар жасағын Есет батыр жасағы талқандайды. Сұлтан өзі өлтіріледі. 1858 жылы көтерілісшілердің барлық талаптарын орындаймыз деген уадесін беріп, патша үкіметінің ұсынған бейбіт шарттарын Есет батыр қабылдайды. 1873 жылы Есет батыр Қиуа шабуылына қатысып, «Жігері үшін» деген алтын медальмен марапатталады.

1854 ж. – Верный бекінісінің негізінің қалануы (Алматы)

 

Заманауи қаланың негізі 1854 жылдың 4 ақпанында қаланды. Бұл Кіші Алматы өзенінің сол жағалауында әскери бекініс салу туралы орыс үкіметінің шешімімен байланысты болды. .

1854 жылдың көктемінде ежелгі Алматы маңындағы қираған орында Іле бойы бекінісі бой көтеріп, кейінірек оған Верный деген ат қойылды. Құрылыс жұмыстарын майор Перемышельский мен инженер- поручик Александровский басқарды. Сол жылдың күзіне қарай құрылыс жұмыстары аяқталды.

Бөренеден жасалған ағаш үйлер мен казармаларға Іле бойындағы жасақтың 470 солдаттары мен офицерлері орналасты.

1864 ж.– Орыстардың Мерке, Түркістан, Әулиеата мен Шымкентті басып алуы

 

1864 жылдың 22 мамырында 1,5 мың адамнан тұратын полковник Н. А. Веревкиннің жасағы Перовский фортынан (қазіргі Қызылорда) аттанады. Верныйдан 3 мың адамнан тұратын М. Г. Черняевтің жасағы аттанып Меркені еш шайқассыз басып алады. Аздаған атыстан соң 4 маусым күні Әулиеатаны (қазіргі Тараз) алады. Жаулау барысында ресей жауынгерлерінен 3 адам ғана қайтыс болса да, Черняев жүздеген қоқандықтар мен жергілікті тұрғындарды өлтіруге бұйрық береді. Черняевтің бұл варварлық әрекетінің нәтижесінде Шоқан Уәлиханов өзінің одан ары шыдай алмайтындығын түсініп, ресей әскері құрамынан кетіп қалады. 9 маусымда Н. А. Веревкиннің жасағы Түркістанды қоршауға алады, ал 12 маусым күні Түркістан қаласы беріледі. М. Г. Черняев пен Н. А. Веревкинге генерал-майор атағы беріледі. М. Г. Черняев Түркістаннан Бішкекке дейін созылып жатқан Жана Қоқан жолына басшы болып тағайындалады. Сол жылдың 7 шілдесінде М. Г. Черняев Шымкентке шабуылын бастап, қоқандықтар санының артықтығына байланысты жеңіліс табады. Бірнеше айдан кейін Шымкентті алу әрекетін қайталап, бұл жолы сәтті шабуыл ұйымдастырады да 22 қыркүйекте қаланы алады.

1865 ж.– орыс әскерінің Ташкентті алуы

 

1865 жылдың 23ші сәуірінде М. Г. Черняев 8 рота жаяу әскерінен құралған жасақ пен 10 түрлі қарумен қаруланған екі жүз казактармен Шымкенттен шықты. Ташкентті қоршауға алған кезде оған екі жасақ жаяу әскер мен екі қарулы жасақ қосылады. М. Г. Черняев қалаға шешуші шабуыл жасауға жеткілікті күші болмаса да, қаланың су жолын бекітіп, Ташкент халқын аштық пен қамаудан берілуге мәжбүрлегісі келді. Ол үшін Ниязбек бекінісін алу керек болатын. Бұл бекініс 28 сәуірде алынды. 1865 жылдың 9 мамырында қоқан хандығының билеушісі Әлімқұл М. Г. Черняев әскеріне шабуыл жасайды. Әлімқұл құрамында 10 мың арнайы жаяу әскерден, 40 түрлі қарулы жасақтан тұратын 40 мың әскерімен таң ата бар қару-жарағымен орыс лагеріне шабуылын бастайды, бірақ 2 сағаттық шайқастан кейін оңбай жеңіліс тауып, кейіннен белгілі болғандай өлімші болып жарақатталады. Әлімқұл молданың жарақаттануы қаланы қорғаушыларға қатты батты. Әлімқұлдың өлімінен кейін бас қолбасшы Сыздық Кенесарыұлы болады, бірақ Ташкент ақсүйектерімен болған түсініспеушілікке байланысты қызметінен кетеді. 6 маусымнан 7 маусымға қараған түні қаланың оңтүстік-батысына тыңшылық ұйымдастырылады. 14-17 маусым аралығында ресей әскері қаланы алады.

1866-1937 жж.– Алихан Бөкейханов

 

Алихан Бөкейханов Нұрмұхамедтің ұлы, Мырзатайдың немересі, Батырдың шөбересі, Орта Жүздің соңы хандарының бірі- Бөкейханның шөпшегі. Омск техникалық училищесін бітіріп, содан кейін Петербург орман техникалық институтының экономика факультетін бітірді. 1905 жылдан бастап, кадеттер партиясының мүшесі. 1905 жылдың аяғында орал қаласында өткен 5 облыс делегаттарының съезінде Қырғыз (Қазақ) конституциялық-демократиялық партиясын құру бастамасын көтергендердің бірі болды. Бірақ 1906 жылдың қаңтарында «қырғыз саяси қозғалысының басшысы» ретінде тұтқынға алынды. 3 айдан кейін тұтқыннан босатылады. Бірінші Мемлекеттік Думаның депутаты. Азаматтық бағынбауға шақыратын Выборг үндеуіне қол қойды (1906ж). 1908 жылы қайта тұтқынға алынып, 1917 жылға дейін Самарада айдауда болады. Халық Бостандығы Партиясының Самара обкомының мүшесі ( 1915ж тамызында құрылған). 1917 жылдың басында өз бастамасымен Батыс фронттың Минскте құрылған жергілікті бөлімін басқарады. Ақпан төңкерісінен кейін 1917 жылдың 19 наурызында Торғай облысының уақытша үкіметтік комиссары болып тағайындалады. 2-8 сәуір аралығында өткен 1-ші Торғай облыстық съезінде Жалпықырғыздық (Жалпықазақтық) съезінің шақыртылымы туралы айтқан ойы үшін Бөкейхановты съез шақыртылымы мен оның бағдарламасын дайындаумен айналысатын ерекше ұйымдастыру бюросының мүшесі ретінде сайлайды. Мамыр айында Кадет партиясының 8 съезінде оны ОС мүшесі болып сайланды. Орынборда өткен 1-ші Жалпықазақтық съезд (21-26 шілде) жеке саяси «Алаш» партиясын құру туралы шешім қабылдайды да Бөкейханов өзінің кадет партиясынан шығатынын хабарлайды. Құрылтай Жиналысында Семей облысы атынан депутат ретінде ұсынылады. 31 қазанда Омск қаласында өткен обком партиясында құрылған, «Алаш» партиясының құрылтай жиналысына қатысады. Онда ол Торғай обкомы «Алаштың» төрағасы болып сайланады. Ол «Алаш» партиясының бағдарламасын жобалаған авторлардың бірі. Қазан төңкерісін қабылдамаған. 14 қарашада атаман А. И. Дутовтың жасағы Орынборды алған кезде ол қаланы өз жақтаушыларының күшін біріктіретін орталық етті. Ол Орынбор қаласында 2-ші Жалпықазақтық съез (5-13 желтоқсан) ұйымдастырды. Бұл съезде 25 адамнан тұратын Бүкілқазақтық Халықтық Алаш Орда Кеңесі құрылды. Мұнда 10 орын қырғыздар (қазақтар) арасында тұрып жатқан орыстар мен басқа да халықтарға берілген. Олардың ішінен 3-еуін Бүкілқазақтық Халықтық Алаш Орда Кеңесінің төрағасы сайлады. 1918 жылдың 23 қаңтарында совет әскері Орынборды алғаннан кейін Бөкейханов Семейге кетеді. Онда 17 ақпан күні Кеңес Өкіметі жеңіске жетеді. Бөкейханов Кеңес мекемелерімен байланыса алғанымен, келісімге келе алмайды. Қараша айының соңында А.В. Колчак үкіметімен құрылған «Алаш» территориясын басқаратын бас құзіретті аппараттың құрамына кіреді. Адмирал Колчак әскерінің жеңілісінен кейін, 1919 жылдың желтоқсанында Кеңес Өкіметі жағына өтіп кетеді. 1-ші Қырғыз (Қазақ) АСКР Кеңесінің Құрылтай съезіне қатысады. (4-12 қазан 1920ж). Одан кейінгі жылдары кеңеске жұмыс жасап, шаруашылық жұмыстарымен айналысты, орыс классикалық әдебиетін аударды. 1920-1930 жылдар аралығында үш рет тұтқындалды. 1937 жылдың 27 қыркүйегінде КСРО Жоғары сотының әскери кеңесінің қаулысы бойынша террористік іс-шараларды ұйымдастыруға қатысы бар деген айып тағылып, сол күні атылады. 1989 жылы ақталады.

1867 ж.– Түркістан генерал-губернаторлығының құрылуы

 

1865 жылы Түркістан мен Шымкентті алғаннан кейін Орынбор генерал-губернаторлығына қарайтын Түркістан облысы құрылды. Ал 1867 жылдың 11 шілдесіндегі (23 шілде) жарлыққа байланысты жеке Түркістан генерал-губернаторлығы болып қайта құрылды. Оның құрамына екі облыс кіреді- орталығы Ташкент қаласы болып табылатын- Сырдария облысы және Жетісу облысы, орталығы- Верный қаласы.

1868 ж. – Дала генерал-губернаторлығының құрылуы

 

Дала генерал губернаторлығы 1882 жылы әскери министа П. С. Ванновскийдің бастамасымен құрылды. Негізгі мақсат- Қытаймен шекаралас аумақты Ресей Империясымен біріктіретін губернаторлықтың керек болуы еді. Дала генерал- губернаторлығының құрылуымен Батыс- Сібір генерал-губернаторлығы (Сібір және қазақ территориясын қамтыған )жойылды. Жаңа генерал- губернаторлықтың құрамына кірген үшінші облыс- осы уақытқа дейін Түркістан генерал-губернаторлығының құрамында болған – Жетісу облысы болды. Жаңа әскери- территориялық аймақтың әкімшілік орталығы-Омск қаласы болды. Дала генерал-губернаторлығының генерал-губернаторы бір мезгілде Омск әскери аймағының әскер басшысы қызметін атқара отырып, Сібір казактары әскерінің атаманы болды. 1899 жылы Жетісу облысы Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына қайтарылып берілді.

1868 жыл, 21 қараша – «Уақытша Ереженің» қабылдануы

 

«Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы Уақытша Ереженің» жобасы қабылданды. 1869 жылдың 1 мамырынан бастап бұл ереже өз күшіне енді. Бұл «Ережеге» сәйкес салық көлемі өсіп, халықтың наразылығы нәтижесінде қазақтардың көптеген көтеріліске шығуына алып келді.

1869-1870 жж.– Торғай және Орал облыстарындағы көтеріліс

 

1868 жылы Торғай мен Орал облыстарында реформаны жүзеге асыруға қарсы шыққан халық көтеріліске шыға бастады. Көтеріліс ошағы Қобда мен Елек өзені бойында көшіп-қонып жүрген ауылдардан біртіндеп бастау алды. Көтеріліс басында сұлтан Ханғали Арысланов пен Уфа молдасы Ықалас Досов болды. Көтерілісшілер Қиуа хандығымен байланысты болды.

1870 ж.– Адай көтерілісі

 

Маңғышлақ түбегіндегі көтеріліс 1870 жылдың наурызында басталды. Себебі, «Уақытша Ереже» бұл жерде 1870 жылы ғана енгізілген болатын. Бұл ереженің енгізілуіне байланысты 1869 жылы жер мәселесі шиеленісе түсті. Патша өкіметі 20 мың үйден 160 мың рубль үй салығын алып тұрғысы келді. Бұл салық көлемін төлеуге көшіп-қонып жүрген жергілікті адайлардың шамасы жетпейтіндіктен, олар өкіметке қарсы ашық көтеріліске шықты. 1870 жылдың 21 наурызында Досан Тажиев пен Иса Тіленбаев бастаған көтерілісшілер «Уақытша Ережені» адайларға күштеп орындатуға тырысқан Рукин Маңғышлақ жасауылымен шайқасты. Николаевск станциясындағы Александровск фортының балық шаруашылығы жұмысшылары көтерілісті белсенділікпен қолдады. Көтерілісшілер саны 10 000 адамға жетті. Сәуірдің 5-і мен 8-і аралығында көтерілісшілер Александровск фортын қоршауға алып, теңіз бағдарларын жағып жіберді. Тек артиллерия оты ғана көтерілісшілерді тоқтата алды. Көтерілісті басып-жаншу үш ай мерзімге созылды. Ол ауыр дене күшін қолдану мен мүліктің орнын толтырту (90 мың қой) сияқты қатыгез сипатта жүзеге асырылды. 1870 жылдың желтоқсанында Досан мен Иса бастаған 3 мың көтерілісші Қика хандығына кетіп қалады.

1873-1938 жж. – Ахмет Байтұрсынұлы

 

Қазақ лингвисті, әдебиеттанушы, аудармашы. Ол қазақ әліпбиін араб жазуына негіздей отырып жасап, оны шетелде тұратын миллиондаған қазақтардың пайдалануына мүмкіндік берді. 1912 жылы Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде қолданылмайтын барлық таза араб әріптерін алып тастап, орнына қазақ тіліне тән әріптерді енгізеді. «Жаңа Емле» атауын алған жаңа әліпбиді бүгінгі күнге дейін Қытай, Ауғанстан, Иран мемлекеттерінде тұратын қазақтар қолдануда. Ахмет Байтұрсынұлы ауыл молдасында оқып, сауатын ашқан. Кейіннен оны туыстары Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне жібереді. Оны аяқтағаннан кейін Ахмет білімін жалғастыру үшін Орынборға барып, ағартушы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған төрт жылдық мұғалімдік мектепке түседі. Ол Орынборда көрген көптеген қаржылай қиындықтарына қарамастан, 1895 жылы мектепті бітіріп шығады. 1895-1909 жылдар аралығында ауылдық болыс училищелерінде сабақ береді. 1905 жылы саяси қызметке белсене араласа бастайды. Қазақтардың жерін тартып алуды тоқтату, жаңадан көшіп келіп қоныстанушыларды тоқтата тұру, халықтың жерін дұрыс пайдалануды ұйымдастыру сияқты талаптар қойылған «Қарқаралы Петициясының» авторларының бірі. Ол 1907 жылы патша өкіметін сынағаны үшін алғаш рет тұтқындалып, 1909 жылы екінші рет ешқандай сотсыз сегіз айға Семей тұрмесіне жабылады. 1913 жылы Ахмет Байтұрсынұлы Бірінші Мемлекеттік Думаның бұрынғы депутаты Алихан Бөкейханов пен ақын-жазушы Міржақып Дулатовпен бірге Орынборда «Қазақ» газетін ашады. 1917 жылы Орынборда екі рет өткен Жалпықырғыз съезінде қазақ партиясы «Алаштың» құрылуына қатысып, «Алаш Орданың» үкіметінің ұйымдастырушы басшыларының бірі болды. ЖОАКтің 1919 жылдың 4 сәуіріндегі қарары бойынша рақымшылық алады. Осыдан кейін кеңес өкіметі жағына шығып, тіпті большевиктердің Коммунистік Партиясына (ВКП) мүше болады. 1919 жылдан бастап, Кирревкомның, халық ағарту комитетінің, ЖОАКтің, ҚазОСКтің мүшесі. 1929 жылдың маусым айында «Алаш» партиясындағы қызметін есіне түсіріп, оны ІІҰК органдары тұтқынға алып, Қызылорда түрмесінде отырады да, патша кезіндегі Міржақып Дулатұлы сияқты Архангельск облысына айдауға жіберіледі. Сол уақытта Қызыл Ай комиссиясында жұмыс істеген Максим Горкийдің жұбайы- Е. Пешкованың өтініші бойынша Ахмет Байтұрсынов 1934 жылы бостандыққа шығарылады. Сол кезде ол өз отбасы, үш асыранды баласымен бірге Алматыға қайта оралады. Алматыда ол кейіннен оның мұражайға айналған үйде өмір сүреді. 1937 жылдың қазанында Ахметті тағы да тұтқындап, екі айдан соң 8 желтоқсанда ІІХКнің үштік үкімімен «халық жауы» ретінде атылады. 1988 жылы Ахмет Байтұрсынұлы ақталады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әдебиеті мен жазбасына зор үлес қосты. Оның ішінде, «Қырық мысал» жинағында басылған атақты мысалдары мен 1909 мен 1911 жылдарда жарық көрген «Маса» жинағы. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ халық ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мен басып шығаруда үлкен қызмет жасады. 1923 жылы жарық көрген «Ер Сайын» поэмасына кіріспе мақала мен пікір жазған. «23 жоқтауды» (1926ж) , «Әдебиеттануды» (1926ж) кітап етіп шығарады. Соңғысы, қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі тұңғыш ғылыми басылым болып табылады. Ахмет 1926 жылы жарық көрген «Түрік тілдеріндегі терминология туралы» тезисінің авторы. Сонымен қатар ол қазақ балаларына ана тілін үйретуге арналған бірнеше оқулықтардың авторы. Олардың ішінде: «Оқу құралы» (1912 ж), «Тіл құралы» (1914ж), «Әліпби» (1924ж), «Жаңа Әліпби» (1926-1928жж) және «Баяншы» (1926ж) әдістемелік құралы.

1873-1919 жж. – Амангелді Иманов

 

Амангелді Иманов 1873 жылы Торғай уезі, Қайдауыл болысының № 3 ауылында, қазіргі Торғай облысының Амангелді ауданында дүниеге келеді. 8 жасында әкесінен айырылады. 12 жасқа дейін ауыл молдасынан сауат ашып, содан кейін Абдрахман имамның Дулыға медресесінде білімін жалғастырады. Мұндағы оқыған төрт жыл ішінде ол 3 шет тілін: түрік, парсы және араб тілдерін меңгереді. 1910 жылы өзі тұрған Терісбұтаққа Амангелдінің бастамасымен мектеп тұрғызылады. 1916 жылы Николай ІІ патшаның жарлығы бойынша қазақтарды тылдағы жұмысқа шақырады да, қазақ даласында көтеріліс пайда бола бастайды. Амангелді Әбдіғаппар Жанбосынұлын хан етіп тағайындап, Торғай уезінде көтерілісті бастайды. Патша әскерінің негізгі бөлігі Батыс фронтта І Дүниежүзілік соғыста шайқасып жатқандықтан, бұл көтерілісті жаншу қиынға соғады. Көтерілістің қызған шағында Амангелді жасағының саны 50 000 жетті. 1916 жылдың қазанында Амангелдінің әскері Торғайды қоршауға алды. Ресейлік тұрақты әскер келген кезде Амангелді партизандық соғысу әдісіне көшеді. Бірақ 1917 жылдың ақпанның ортасына дейін созылған бетпе- бет шайқастар да болып тұрды. Ақпан айының соңында әскер қайта шақырылып алынып, Дұғал Үрпек көтерілісшілер қолында қалды. Ақпан революциясының жеңісінен кейін қазақ даласындағы көтерілісшілер саны күрт өсті. Ал 1917 жылдың соңына қарай Амангелді Торғайды алды. 1917 жылдың қазаны мен 1918 жылдың қаңтарында Амангелді Торғай мен Торғай облысында Кеңес Өкіметінің орнауында белсене қатысып, Торғай уезінің әскери комиссары болды. Әліби Жангельдиннің ықпалымен РКП (б) мүшелігіне кіркп, Кеңестің облыстық съез жұмысына араласты. (Орынбор 1918ж). 1918 жылдың шілде айында кеңес жұмысшылары топтарын басқара отырып, ауыл мен болыс кеңестерінің сайлауын өткізеді. Жангельдинмен бірге Азаматтық соғыс кезінде Қазақстандағы алғаш қазақ ұлттық қызыл әскер бөлімшелерін ұйымдастырып, тылдағы қызыл партизандарға, Колчак әскеріне көмектесті. 1918 жылдың қарашасында Амангелді Иманов пен Жангельдин жасағы Торғай қаласын жаулап алды. Колчак әскерінің Шығыс фронтқа ауысуына байланысты (1919 жылдың көктемінде) Алаш ордалықтар большевиктерге қарсы көтеріліс бастады. Амангелді Имановты «Алаш Орда» басшылары тұтқынға алып, ол 1919 жылдың 18 мамырында атылады.

1876-1941жж. – Ф. И. Голощёкин

 

Ресей революционері, большевист және кеңес қайраткері, Самара губисполкомының басшысы, Қазақ крайкомы ВКП (б) хатшысы. Сібір мен Оралда Кеңес өкіметін орнату үшін күрескен және Қазақстандағы ұжымдастыруға қатысқан қайраткер. Патша отбасын атуды ұйымдастырушылардың бірі. 1924 жылдың қазанынан 1933 жылға дейін Қазақстан ОК Компартиясының бірінші хатшысы қызметінде болған. Ол көшпенді халықты күшпен, зорлық-зомбылықпен тұрғылықты өмір сүру салтына көшуге мәжбүрлеп, нәтижесінде бұл халықтың үлкен шығынға ұшырауына алып келеді. Бұл мақсаттағы бірінші шара- 1928 жылдың күзінде болған халық мүлкін тәркілеу болды. Тәркілеу кезінде 150 мың бас малы тәркіленген 700 шаруашылық зардап шегеді. Голощёкиннің айтуы бойынша, алдын-ала бұдан екі есе көп мөлшер жоспарланған екен. 1500 мал басынан (1920 жылдардағы статистика бойынша ірі қара малға ауыстырғанда) және жартылай феодал байлардың жалпы саны 1500 шаруашылықты құраған. Бірақ мүлікті тәркілеу жоспарын ОК ВКП (б) және ІОСК КСРО бекітерде Голощёкинге ескерту жасалынып, тәркілеуге байланысты басқа сандар беріледі: көшпенді шаруашылықтар-400 бас, жартылай көшпенділер- 300, ал отырықшы шаруашылықтар- 150 бас. Жалпы шаруашылықтар саны 700 ге дейін түсті. Ашаршылық құрбандарының саны- 1 млн.750 мың адам, қазақтар (42%). Басқа ұлттар да айтарлықтай адам шығынына ұшырады: 200 мың адам, украиндар (23%), 125 мың адам, өзбектер (54%), 27 мың адам, ұйғырлар (43%). Ашаршылықтан қазақ жеріндегі барлық ұлттар өте үлкен зардап шекті. 1931 жылы 1 млн. 30 мың адам елден қоныс аударды, оның ішінде 616 мыңы елге қайта оралмады. Жүздеген мың адамдар Қытайға қашты. Өзінің 7 жылдық басқаруында Голощёкин бірде-бер рет астанадан шықпады, адамдардың қалай өмір сүріп жатқандығы оны мүлдем қызықтырмады. Филипп Исаевич Голощёкин 1939 жылдың 15 қазанында тұтқындалып, екі жыл тергеу изоляторында отырады. Голощёкинді білетін, Революция тарихшысы В. Л. Бурцев ол туралы былай дейді: «Ол әдеттегі типті лениншіл. Бұл адамды қан да тоқтата алмайды. Бұл оның болмысына тән белгісі: баскесер, қатыгез, азғындаудың кей элементтері бар. Партия қызметінде ол өзінің тәкаппарлығымен, көпірмелігімен, арсыз, арамзалығымен ерекшеленетін. Қазақ халқын мүлдем адам санамайтын. Қазақстанға барысымен Голощёкин онда кеңес өкіметі жоқ және онда «Кіші Қазан» ұйымдастыру керек деген ойын жеткізген». 1941 жылдың 27 қазанында Ф. И. Голощёкин атылады.

1879-1937жж. – Мухамеджан Тынышпаев

 

Қазақ қоғам қайраткері, Екінші Ресей Мемлекеттік Думасының депутаты, Түркістан автономиясының премьер- министрі, «Алаш-Ордадың» мүшесі, алғаш қазақ инженер- теміржолшысы, Түрксіб теміржолын жоспарлау мен салуда белсенді үлес қосқан қайраткер. 1889 жылы Мұхамеджанды әкесі Верный қаласына оқуға алып барады. Мұхамеджан екі жылдық даярлық сыныбын сәтті аяқтап, ұл балаларға арналған Верный гимназиясына түседі. 1900 жылы аталған оқу орнын тамамдап, Петербургтегі Александр І атындағы теміржол транспорты институтына оқуға түседі. Тынышпаев қорытынды емтихандарын тапсырып, «Түрксіб теміржолының құрылысы» деген тақырыпта курстық жұмыс қорғап, жобалар құрастыру мен әр түрлі сипаттағы құрылыстарды жүргізу және мемлекеттік қызметке орналасуда колледж хатшысы шеніне құқық беретін- теміржол инженері дипломын алып шығады. Осылайша ол тұңғыш қазақ теміржол-инженері болып шығады. 1906 жылы Тынышпаев Красноводтан Чарджыға дейін созылып жатқан орта азиялық теміржолды қайта салу жұмысында инженер болып қызмет атқарады. Сонымен қатар, Амудария өзені арқылы өтетін ағаш көпірдің орнына металлоконструкциялық көпір қою ісіне де белсене қатысалы. 1907 жылдың 3 сәуірінде Жетісу облысы атынан мемлекеттік Думаның ІІ шақырылымында депутат болып сайланады. 1907 жылдың 26 сәуірінде Петербургке келеді. Ол Мұсылман фракциясы мен Сібір тобының құрамына кірді. Аграрлық комиссияның мүшесі. 1907 жыл мен 1917 жылдың аралығында әр түрлі теміржолдардың құрылысында инженер болып қызмет атқарады. 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейін сәуір айында Уақытша үкімет Түркістан аймағын басқару мәселелерін шешу үшін Ташкентте Түркістан Комитетін құрып, бұрынғы 2-ші Ресей Мемлекеттік Думасының мүшесі ретінде, комитет мүшесі етіп Мұхамеджан Тынышпаевты сайлайды. 1917 жылдың шілде айында Жетісу облысының делегаты ретінде Тынышпаев Орынбордағы І Жалпықырғыздық (Жалпықазақтық) съезге қатысып, Жалпыресейлік құрылтай жиналысына қатысатын делегаттар қатарына қосылады. 1917 жылдың қарашасында Қоқанда ол Түркістан автономиясының премьер-министрі болып сайланып, сыртқы істер министрі болып сайланған Мұстафа Шоқаймен келіспей, өз қызметін оған қалдырып, Ташкентке кетіп қалады. 1919 жылы, Түркістан мен Дала аймағында Кеңес өкіметі орнаған кезде Тынышпаев сол жаққа ауысып кетеді. 1930 жылдың 3 тамызында Тынышпаев біреулердің жала жабуымен тұтқынға алынып, ешқандай дәлел болмағандықтан, босатылады. Тағы да тұтқынға түсіп қалудан қорыққан ол жұбайы Әмина мен бес жасар ұлы Дәулетті Уфадағы туыстарына жіберіп, өз қалауымен ұлына Шейх-Али дер әйелінің тегін береді. 1937 жылдың қарашасында ол «Алаш Орданың» бұрынғы мүшесі ретінде және «халық жауы» ретінде тағы да тұтқындалып, атылады. 1959 жылдың 29 қыркүйегінде Мұхамеджан Тынышпаев Қазақ ССРінің Жоғарғы соты мен 1970 жылдың ақпан айында Түркістан Әскери округінің Әскери прокурорының шешімімен ақталады.

1881-1884 жж. – Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісу жеріне қоныс аударуы

 

1864 жылы Шығыс Түркістанда таралу аймағы жөнінен дүнгендер мен ұйғырлардың ең үлкен көтерілісі болды. 1881 жылдың 24 ақпанында Петербург келісімшарты жасалды. Бұл келісімшарт бойынша : «Іле аймағының тұрғындарына қытай бодандығындағы жерлерінде қалуға құқық беріледі, немесе ресей бодандығын қабылдап, Ресей территориясына өтулеріне болады. Олардың шешімдері туралы қытай өкіметінің Іле жағалауында билік орнатуына дейін сұралады. Ресей бодандығына өтем деушілерге қытай билігі орнағаннан бастап, бір жыл уақыт беріледі.Қытай өкіметі олардың көшіп кетуіне еш кедергі келтірмейді » Ұйғырлар мен дүнгендерді Жетісу жеріне қоныс аударту арқылы, патша өкіметі екі мақсатты ұстанды: 1. Құлжадағы Қытайдың экономикалық базасын әлсірету; 2. Қоныс аударушыларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде қолдану; Ұйғырлар өз кезегінде, қытай өкіметі тарапынан көтеріліске қатысқандарды репрессияға ұшырату саясатынан қашып, қоныс аударуды оң деп тапты. Ұйғырлардың негізгі бөлігін Шелек, Іле және Түрген өзендерінің бойындағы құрғақ жерлерге орналастару ойға алынды. 1882 жылдың соңына қарай Жетісу өңірінде ұйғырлар мен дүнгендердің саны 5 мың отбасыға жетті. Мамыр айының соңына қарай мұнда 6 549 отбасы қоныс аударды. 1882 жылдың жазында егін жинау науқанына байланысты қоныс аудару уақытша тоқтап, күзде қайта жалғасын тапты. Ұйғырлардың қоныс аударуы негізінен 1882 жылдың күзі мен 1883 жылдың көктемінде аяқталды. Дегенмен, жекелеген топтардың қоныс аударуы 1884 жылдың басына дейін жалғасты. Осы уақытта Жетісуда 9 572 ұйғыр отбасылары (45 373 адам), және 1 147 дүнген отбасылары (4 682 адам)болды.

1883-1939 жж. – Халел Досмухаммедов

 

Дәрігер, ғалым, Алаш қозғалысының қатысушысы. 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Императорлық Әскери-Медициналық Академияны алтын медальмен бітірген. Өзінің медицинаға қосқан үлесі үшін Императордың қола медальін алған. 1917 жылғы ІІ Жалпықазақтық съезге қатысқан. 1918 жылы Алаш-Орда атынан өзінің фамилиялас замандасы Жаханша (Жанша) Досмұхамедовпен бірлесе Алаш-Орданың Батыс бөлімшесін ашады. Орталығы- Жамбейіті, қазіргі Батыс Қазақстан облысы.1928 жылы Қазақ мемлекеттік университетін құру үшін Ораз Жандосовтың шақыртуымен Алматыға көшіп кетеді. Аталған еңбектеріне қарамастан Халел Досмухамедов репрессияға ұшырайды. 1930 жылы Воронежге айдалады. 1937 жылы тұтқындалып, Алматыға алынады және 1939 жылы түрме ауруханасында өкпе ауруынан қайтыс болады. Ол төмендегідей оқулықтардың авторы: «Табиғаттану», «Жануарлар», «Адамның тән- тірлігі» (қазақ-орыс жаратылыстану сөздігі), «Оқушылардың денсаулығын сақтау», «Дене бітімі және оның жұмысы туралы әңгімелер», «Сүйіктілер туралы» және т.б. Ол сонымен қатар бірнеше ғылыми еңбектер:  «Қазақ-қырғыз тілдеріндегі сингармонизм заңы», «Шернияз шешен», «Алаш не сөз?», «Бұқарадағы Көгілташ медресесін салу туралы әпсана», «Тіллә-Қары мен Ширдор медреселерін салғызған Жалаңтөс батыр шежіресі», «Кенесарының соңғы күндері», «Қазақ әдебие­тінің тарихы» және «Мұрат ақын сөзі», «Исатай-Махамбет» пен «Аламан» жинақтарын шығарған.

1890-1941жж. – Мұстафа Шоқай

 

Қазақ қоғам және саяси қайраткері, публицист, Бірыңғай Түркістанның бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен идеолог. Мұстафа Шоқай (Шоқаев)1890 жылдың 25 желтоқсанында Перовскқа (бұрынғы Ақмешіт, қазіргі Қызылорда) жақын маңда Сырдария өзенінің бойындағы қазақ ауылдарының (Кеңес өкіметі кезінде бұл ауыл 1 Май совхозы деп аталған ) бірінде дүниеге келген. Оның ата-бабалары Қыпшақ-Бошай руынан болған. Мұстафаның атасы Қиуа хандығындағы Сырдария уезінің басқарушысы, ал әкесі халық арасында сыйлы сот болған. Әкесінің қалауымен Мұстафа Перовсктегі орыс мектебіне оқуға барады. 1902 жылы әкесі оны Ташкент гимназиясына оқуға жібереді. Онда Мұстафа ең жақсы оқушы ретінде алтын медальмен марапатталады. 1914 жылы Санкт-Петербург университетінің заң факультетін аяқтайды. 1912 жылы әкесі қайтыс болғанда Мұстафа уақытша үйіне оралып, жерлестерінің өтініші бойынша әкесінің орнына сот қызметін атқарады. 1917 жылы Шоқай Ташкентте «Бірлік Туы» газетін шығара бастайды. Бұл газетте ол бірінші рет барлық түркі тілдес халықтардың тәуелсіздігі туралы ойларын жазып, «Свободный Туркестан» атты орыс тіліндегі газетінде өзінің демократиялық ойларын насихаттады. Сәуір айында ол Ташкент қаласында өткен қоғамдық ұйымдардың Түркістан съезіне қатысады. Күн тәртібіндегі басты сұрақ Түркістанды басқару мәселесі болды. Бұл съезде Түркістан Ұлттық Кеңесі құрылды. Тұрақты орындаушы комитеттің басшысы болып 27 жастағы Мұстафа Шоқай сайланды. Кейіннен ол: «Мен сол кезде бәрінен де кіші болатынмын және мен басшы болудан біраз қысылдым. Бірақ бұл жергілікті жерден шыққан интеллигенция өкілдерінің аз екендігін сипаттады. Ал сол кезең ең жауапкершілігі жоғары уақыт еді »,- деп есіне алады. 1917 жылдың 21-28 шілде аралығында негізінен қазақтар шоғырланған Сырдария облысы атынан Орынборда өткен І Жалпықырғыздық (Жалпықазақтық) съезге қатысады. Мұндағы талқыланған негізгі мәселелер: мемлекетті басқару жолы, қырғыз облыстарындағы автономия және жауыр болған жер мәселесі. Съезде алғашқы қазақ саяси «Алаш» партиясы құрылды. Шоқай Жалпыресейлік Құрылтай жиналысы мен Жалпыресейлік «Шұрай-Ислам» мұсылмандар съезіне қатысу үшін делегат болып таңдалынады. 1918 жылы большевиктер Қоқан автономиясын қиратады. Шоқай қирату кезінде зорға аман қалып, құпия түрде Ташкентке қашып кетеді. Сонда заңсыз түрде екі ай жүріп, бұрынғы танысы Мария Горина деген актрисамен жолығып, 1918 жылдың сәуірінде соған үйленеді. Ол уақытта Шоқай Алаш- Орда жұмысына қатысып жүрген болатын. Кейін ол кавказ маңына кетіп, 1919 жылдан 1921 жылға дейін Тбилисиде өмір сүреді. Кеңес әскері мұнда келісімен ол Түркияға қашады. 1921 жылдың жазында ол әйелімен бірге ақ эмиграцияның орталығына айналған Парижге келеді. 1926 жылдан бастап Мұстафа Шоқай «Прометей» журналының редакция алқасында, Кавказ, Украина және Түркістан халықтарының Ұлттық Қорғау органындарында болды. 1927 жылы Мұстафа өзінің ескі танысы Ахмет-Заки Валидовтың көмегімен Стамбулда «Жаңа Түркістан» (1927-1931) газетін ұйымдастырды- Түркістанның Ұлттық Қорғау саяси органы. 1929 жылдан бастап Берлинде «Жас Түркістан» газетін шығарып, сол газеттің бас редакторы болады. Журнал Екінші дүниежүзілік соғыс басталған 1939 жылға дейін шығарылып, сол жылы 117 саны жарық көрді. КСРОға шабуыл жасаған 1941 жылдың 22 маусымында Париждегі ұлтшылдар барлық белгілі орыс эмигранттарын Компьен қамалына қамап қояды. Шоқай да солардың арасында болады. Үш аптадан кейін оны Берлинге алып барып, бір жарым ай бойы Түркістан легионын басқаруға үгіттейді. Бұл легионға концлагерьлердегі тұтқында отырған кеңес түріктерін жинау мақсаты қойылды. Мұстафа Шоқай басынан тұтқындағы түріктердің бәрін құтқару мақсатында немістерге өзінің шарттарын қойды, бірақ немістер бұл талаптарды қабылдамады. Сондықтан Мұстафа Түркістан легионын басқарудан бас тартты. 1941 жылдың 22 желтоқсанында Гитлер Түркістан және басқа ұлттардың легиондарын құру туралы Жарғыға қол қойды. Бұл уақытта шоқай Берлиндегі «Виктория» әскери ауруханасында жатқан болатын. 1941 жылдың 27 желтоқсанында ол қайтыс болады. Ең кең тараған нұсқаға сүйенсек, ол Гитлердің бұйрығымен өлтірілген.

1891-1970 жж. – Әлімхан Ермеков

 

«Алаш» партиясын құрушылардың бірі, ғалым, алғашқы қазақ профессор- математигі. Семей облысы, Қарқаралы уезі, Темірші болысында дүниеге келген. (қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданы) 1905 жылы Қарқаралыдағы 3 сыныптық қалалық училищені бітірді. Сол жылы Сесей ер балалар гимназиясына оқуға түсіп, оны 1912 жылы алтын медальмен аяқтайды. Кейіннен аттестаттар сайысы нәтижесінде Томск технологиялық институтына қабылданады. 1917 жылы оқуын тоқтата тұрып, Алаш-Ордасына кіреді. 1920 жылы Ә. Ермеков Қазақ ССРінің Орталық орындаушы комитеттінің мүшесі ретінде Мәскеуге іссапармен барып, В. И. Лениннің басшылығымен өткен жиналыста Қазақстанның жағдайы туралы баяндама жасайды. Республика территориясына байланысты қызу талқы барысында ол уақытша Ресейге тиесілі болған бірнеше маңызды жерлерді Қазақстанға қайтарып ала алды. Олардың арасында Коростылевск даласы, Семей, Ақмола облыстары мен Каспий теңізінің солтүстік жағалауы болатын. 1925 жылы Ә. Ермековті Семей қаласына шақырып, оны Орынбордағы Қазақстан мемлекеттік жоспарлау бөлімі басшысының орынбасары және бір жағынан өнеркәсіпті басқарушы етіп тағайындайды. Сол кезде жоғары білікті мамандар өте аз болған және солардың бірі Ә. Ермеков 1926 жылдан бастап Ташкент ЖОО (жоғары педагогикалық институт)жұмысына, кейіннен Алматы ЖООның жұмыстарына араласа бастайды. Ол Қазақ Педагогикалық Университетінде, Алматы Зооветеринариялық Институттарында математика кафедрасының меңгерушісі қызметінде жұмыс жасаған. Доцент-ғылыми дәрежесі болған. 1935 жылы КСРО ЖАК-сы оған математика мен теоретикалық механика ғылымдарының профессоры деген ғылыми дәреже береді.

Алматы Тау-металлургия институтында ол жалпытехникалық факультеттің деканы болады. 1937 жылдың күзінде Ермеков Мәскеуге кетіп, сонда Куйбишевский жоспарлау институтының математика кафедрасының меңгерушісі қызметіне жіберіліп, сонда 1938 жылдың наурызына дейін жұмыс жасайды. Сол жылы ол тұтқындалып, алдымен 10 жылға, кейіннен 6 жылға қысқарып, Ұлы Отан Соғысының басталуына байланысты оны лагерьде 9 жыл бойы, 1947 жылға дейін қамауда ұстайды. 1948 жылы тағы да 10 жылға бас бостандығынан айырылады. 1955 жылы Ә. Ермеков бостандыққа шығып, өзінің тұрғылықты жері Қарағандыға кетеді. 1955 жылдан бастап Қарағанды Политехникалық университетінде жұмыс жасайды. 1955 жылдың 7 наурызында толығымен ақталып, өзінің заңды құқықтарын қайтарып алады. 1958 жылы зейнетке шығады.

1894-1938жж. – Тұрар Рысқұлов

 

Алматы облысы, Талғар ауданы, Бесағаш ауылында дүниеге келген. 1907-1910 жылдар аралығында Мерке орыс-қазақ мектеп-интернатында оқиды. 1914 жылы Пішпек ауылшаруашылық мектебін бітіреді. 1916-1617 жылдары Ташкент педагогикалық институтында білім алады. 1916 жылғы Орталық Азия халықтарының ұлт-азаттық көтерілісіне қатысты. 1917 жылдың басында Әулиеата қаласында бостандық пен тәуелсіздік үшін күрес жүргізу мақсатында «Қазақ жастарының революциялық қоғамын» құрады. 1918 жылы Әулиеата уезі депутаттар кеңесі басшысының орынбасары қызметіне орналасады. Қоғамдық қызметінің алғашқы күнінен бастап көшпенділерді ауылдарды орналастырумен айналысты. 1918 жылдың қазанында Кеңестің VI съезінде Тұрар Рысқұлов ТүрікОСКнің құрамына сайланады. Кейіннен Түрік республикасы денсаулық сақтау халық комиссары болып тағайындалады. Кейіннен Түрік республикасы Орталық атқару комитеті төрағасының орынбасары лауызымына ұсынылады. 1919 жылы Т. Рысқұлов- ТүркЦИК жанындағы Орталық ашаршылықпен күрес комиссияның төрағасы, Ферғанадағы басмашылдықпен күрес бөлімінің төрағасы. Түркістанның бірлігін сақтап қалу туралы ойын білдіргеннен кейін қуғындау кезеңі басталды. 1923 жылдың маусымында И. В. Сталин ұлттық республикалар мен облыстардың басқарушы кадрларларымен IV мәжіліс өткізеді. Өз сөзінде Сталин Рысқұловты «пантүркизм» үшін айыптайды. Рысқұловтың бастамасымен Қазақстанда Түрксіб теміржолы салынды. 1920 жылы Рысқұлов Бакуде Шығыс халықтарының І съезіне қатысады. 1920 жылдың желтоқсанында РКФСР халықтары істері бойынша ұлттық комиссардың орынбасары етіп тағайындайды. 1922 жылы оны Түрік Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы лауазымына ұсынады. 1924 жылы КИОК-тың Орта Азиялық бөлімшесінде төраға көмекшісі болып қызмет жасап жүргенінде, Коминтерн өкілеті ретінде Монголияға делегат болып кетеді. 1925 жылы Рысқұлов - Қазақ өлкелік БК(б)П комитетінің Баспа бөлімінің меңгерушісі қызметіне тағайындалып, «Еңбекші қазақ» газетінің жауапты редакторы қызметін де атқарады. 1926-1937 жж Тұрақты мақта мәжілісі төрағасының орынбасары, Түрксіб құрылысын ұйымдастыру Комитетінің төрағасы, ХКК РКФСР жанындағы Главкоммунхоз төрағасы, Кеңес эксперттерін, қоғамдық тамақтану ұйымы кеңесін, қолөнер өнеркәсібі комитеті мен т.б мемлекеттік органдарда қызмет етеді. 1932-1933 жылдары Тұрар Рысқұлов И. В. Сталинге хат жазады. Ол өз хаттарында өз халқының тағдыры туралы, Ф. И. Голощекиннің ағат және алдын-ала ойластырылмаған саясатының нәтижесінде қазақ халқы адам сенгісіз ашаршылықтан зардап шегіп жүргендігі туралы ашық жазады. Халықты жаппай ашаршылыққа алып келген халықтардың қоныс аударуы- жергілікті тұрғындарды негізгі күн көріс көзі- малдан айырды. Т. Рысқұловтың хаттарынан кейін ғана ВКП (б) Орталық Комитеті Қазақстанға азық-түлікпен көмек көрсету мәселесін шешеді. Тұрар Рысқұлов «халық жауы» деп жарияланып, 1938 жылдың 10 ақпанында атылады. 1956 жылы ақталады.

1897ж. – Ресей империясындағы алғашқы халық санағы

 

1897 жылы Ресей империясында тұңғыш рет халық санағы болды. Осы санақ мәліметтеріне сәйкес Қазақстан халқының саны- 4 миллион 147 мың адамды құрайды, олардың 3 миллион 392 мыңын (81,7%) қазақтар, 454 мыңын (10,9%) орыстар, 79 мыңын (1,9%) украиндықтар, 55 мыңнан (1,3%) ұйғырлар мен татарлар, 29 мыңын (0,6%) өзбектер және т.б. құрайды.

1897-1961жж. – Мұхтар Әуезов

 

Мұхтар Әуезов ата-анасынан ерте айырылады. 1900 жылы әкесі, 1912 жылы анасы қайтыс болады. Бала Мұхтар өз ағасының қолында тәрбиеленеді. 1907 жылы медреседе бір жыл оқығаннан кейін, ағасы оны 5- сыныптық Семей қаласындағы қалалық орыс училищесіне оқуға жібереді. Ол мұнда шыңғыс болысының земстволық шәкіртақысына оқуға мүмкіндік алады. 1912-1913 оқу жылдарында Мұхтар мұғалімдік семинариясының 1 сыныбын үздік бітіріп, 1919 жылы Семей мұғалімдік семинариясындағы оқуын бітіреді. 1917 жылы ол «Еңлік- Кебек» пьесасын жазады. 1918 жылы Мұхтар Әуезов пен Жүсіпбек Аймауытов Семейде «Абай» журналын шығарады. Он екі нөмірінен кейін идеологиялық себептермен журнал жабылады. 1919 жылы Мұхтар Әуезов большевиктер партиясы қатарына қосылып, партия қатарында жұмыс жасай жүріп, Семей губисполкомның төрағасы мен Орынбордағы (сол кездегі Қазақстанның астанасы) ҚазОСКнің хатшысы лауазымына дейін көтеріледі. 1922 жылдың күзінде «партияның тәртібін бұзу» мен «ұлтшылдық танытты» деген айыппен Әуезов большевиктер партиясы қатарынан шығарылады. 1923 жылдың қазанында Ленинград мемлекеттік университетінің филология бөліміне оқуға түседі. Бірақ бірінші курстан кейін ол Қазақстанға оралады. 1925 жылдың күзінде қайтадан Ленинградқа қайтып барып, 1928 жылы оқуын бітіреді. 1928 жылдың тамыз айында Ленинград университетін бітіргеннен кейін, үйленген ол Ташкентке көшіп кетеді. Мұнда ол Орта Азиялық университеттің аспирантурасына оқуға түсіп, сонымен қатар оқытушы болып қызмет атқарып жүреді. 1930 жылы Әуезов жас қазақ жазушыларының «Алқа» ұйымын құруға қатысты деген күдікпен тұтқындалып, 2,5 жыл бойы қамауда болады. Бостандыққа шығысымен Әуезов Алматы ЖООда сабақ беріп, пьесаларын жазуды жалғастырады. 1933 жылы Әуезов Қызылордада Абай өлеңдерінің латын тіліндегі «Абай Құнанбайұлы толық жинағын » шығарып, бірінші Абай шығармаларының ғылыми жинағын дайындайды. Бұл жұмыспен қатар Қазақ музыкалық театрында оның пьесаларының қойылымдары жүріп жатады. 1945 жылы, Абайдың жүз жылдық мерейтойы қарсаңында, Мұхтар Әуезов «Абай» операсының либреттосын, «Абай әндері» көркем фильмінің сценариін, Абай өмірбаянының жаңа нұсқасын және ол туралы бірнеше мақала жазып шығады. Мәскеуде бірінші «Абай» кітабы жарық көреді. Мұхтарды Қызыл Ту Еңбек орденімен марапаттайды. Келесі жылы ол филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ КРО ҒАнің академигі атанады. 1947 жылы «Абай» кітабының 2шісі қазақ тілінде жарық көреді. 1948 жылы екі кітап та орыс тілінде қайта басылып шықты. 1959 жылы Алматыда ««Манас»- қырғыз батырлар жыры» атты ғылыми монографиясы жарық көрді. Сонымен қатар 1959 жылы екі томдық «Абай жолы» романы басылып шықты. Әуезовке Ленин премиясы беріліп, ол Қазақстан КРОсының Жоғарғы Кеңесінің V шақыртылымы депутаты болып сайланады. 1961 жылдың жазында емделу үшін Мәскеуге кетеді. 1961 жылдың 27 маусымында ота жасау үстінде қайтыс болады.

1905 ж. –Ресей империясындағы революция

 

1905 жылдың қаңтары мен 1907 жылдың маусымы аралығында Ресей империясында Бірінше орыс революциясы болды. 1905 жылы бұл революция бүкіл Ресей империясында ұлттық өзіндік сананың өсуіне себепші болды. 1905 жылдың 6 тамызында Николай ІІ Манифестіне сәйкес Мемлекеттік дума құрылды. Мұнда әр түрлі ұлт өкілдері өздерінің Ресей империясының саясаты туралы ойларын ашық жеткізулеріне мүмкіндік алады.

1905 ж. – Орынбор- Ташкент теміржолы құрылысының аяқталуы

 

1905 жылы Орынбор- Қандағаш теміржол тармағының құрылысы аяқталды (қазіргі Ақтөбе облысы)-Көбек , ол басқа теміржол тармағымен байланысады Көбек-Жусалы-Арыс-Ташкент. Осылайша Орынбор мен Ташкент станциялары бір-бірімен біріктірілді.

1911-1915 жж. – "Айқап" журналы

 

Қазақ қоғамдық- саяси және әдеби-сыни журнал. Троицк қаласында 1911 жылдың қаңтары мен 1915 жылдың тамызы аралығында шығып тұрды. Жалпы жарыққа шыққан журнал саны- 88 нөмір. Журналдың негізін қалаушы, редакторы – публицист және жазушы-демократ Мұхаммеджан Сералин. Журналда С. Торайғыровтың, С.Дөнентаевтың, С. Сейфуллиннің, Б. Майлиннің және т.б. еңбектері жарияланып тұрған. Журнал қазақ халқының мүддесін қорғап, халықты ағартушылық пен дамуға шақырды. Қазақ прозасының, драмматургиясының, сыни әдеьиетінің, әдеби тілдің қалыптасып, дамуында үлкен роль атқарды. Цензуралық пікірден кейін жабылды.

1913-1918жж. – "Қазақ" газеті

 

Қоғамдық-саяси және әдеби газет. Бұл газет 1913 жыл мен 1918 жылдар аралығында жарыққа шығып тұрған. Ең алғашқы нөмірі 1913 жылдың 2 ақпанында жарыққа шыққан. 1915 жылға дейін газет аптасына бір рет шығып тұрса, кейіннен аптасына екі рет шығатын болды. Баспа шығарушысы- «Азамат» серіктестігі. Газеттің шығуында қаржылай қолдау көрсеткендердің басында – Мұстафа Шоқай болды. Жалпы бұл газеттің 265 нөмірі жарық көрген. Газетті шығаруды ұйымдастыру мен редакторлық қызметті Ахмет Байтұрсынұлы атқарды, ал оның сенімді өкілі- Міржақып Дулатов болды.

1914-1918 жж. – бірінші Дүниежүзілік соғыс

 

Бұл Дүниежүзілік әскери қақтығыс. Бұл соғыс әлемнің алдыңғы қатарлы державаларын шарпыды. Ресей Ұлыбритания,Франция мемлекеттерімен бірге Австрия, Германия мемлекеттеріне қарсы одақ құрды. Бірінші дүниежүзілік Соғыс Ресей империясындағы дағдарысты күшейтіп, 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерістеріне алып келді. Сонымен бірге 1916 жылы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтерілістің шығуына да себепші болды.

1916 жыл , шілде – Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар

 

Бірінші Дүниежүзілік соғыстың басталуы Қазақ халқы төлейтін салық көлемінің күрт өсуіне алып келді. Жаңа әскери үй салығы енгізілді.Соғыс басталған уақыттан бастап салық 3-4 есеге ұлғайды.Сонымен қатар, 1916 жылға дейін патша үкіметі жергілікті тұрғындардың 45 млн. десятина жерін тартып алды. 1916 жылдың 25 маусымында Қазақстан, Орта Азия және ішінара Сібірдің 19-дан 43-жасқа дейінгі ер-азаматтарын тыл жұмыстарына шақыру жөніндегі Жарлығы шықты. Дегенмен «Реквизиция» сөзі үй жануарларына байланысты ( малдарды реквизициялау) қолданылып, ал адамдарға «еңбекке жұмылдыру» сөзін пайдаланылуы керек болатын. Тыл жұмыстарына 240 мың қазақты жұмылдыру жоспарланды. Жарлық жарияланғаннан соң шілде айында апатты толқу басталып, соңы көтеріліске ұласты. Екі көтеріліс ошағы болды: 1.Торғай қаласындағы ханы сайланған Әбдіғаппар Жанбосынов бастаған Амангелді Иманов және Әліби Жангелдиннің көтерілісі. 2. Жетісудағы Бекболат Ашекеев бастаған Ұзақ Саурымов, Жаменке Мамбетов, Тоқаш Бокин, Әубәкір Жүнісов, Серікбай Қанаев, Монай және Мұқан Ұзақбаевтар бастаған көтеріліс. Жалпы, ұлт-азаттық қозғалысты үш кезеңге бөліп қарастырады: 1.Шілде-стихиялық бас көтерулер; 2.Тамыз-ұйымдастырылған қарулы жасақтар ; 3. Қыркүйек-Қазан- біртіндеп шегіну және көтерілістің талқандалуы. Айта кететіні, Торғайдағы көтеріліс ошағын соңына дейін жаншып , тоқтата алмады.

1917 жыл, ақпан – Ақпан төңкерісі

 

Ақпан төңкерісі- нәтижесінде Ресей патшасы II Николай тақтан құлаған Петроград оқиғасы. Бұл төңкеріс 1917 жылдың ақпан айының соңы мен наурыз айының басын қамтыды. Ақпан төңкерісі халықтың жаппай стихиялық қарқынымен басталғанымен, оның жетістігіне өткір саяси дағдарыс, патшаның державалық саясатына қатты наразылықпен қараған либералды-буржуазиялық топ та себепші болды. Бүлікшілер, әскерге қарсы митингтер, демонстрациялар, қаладағы өнеркәсіптік кәсіпорындардағы ереуілдер мен көшеге шыққан революциялық массаға қосылған мыңдаған астаналық горнизондар арасындағы ірік, халық наразылығының айғағы болатын. 1917 жылы 27 ақпанда (12 наурыз) жаппай ереуіл қарулы көтеріліске ұласты; көтерілісшілердің құрамына өткен жасақ, қаланың маңызды жерлерін, басқару мекемелерін алды. Ақпан төңкерісінің нәтижесі- белгілі бір анархияға алып келген II Николай патшаның биліктен алшақтап, Романовтар әулеті билігінің аяқталуы болды. Нәтижесінде, князь Георгий Львовтың басқаруымен бірінші Уақытша үкімет құрылды. Қазақстанда 1917 жылы наурыз-сәуір айларында облыстық әскери генералдар түгелімен дерлік өз орындарынан босатылды. Колониялық әкімшілік аппараты қысқартылды. Сонымен қатар, 1917 жылы наурыз айында «өзге ұлттарды» тыл жұмыстарынан елдеріне қайтару туралы хабарланды. Мамыр айында, заңды түрде 1917 жылы желтоқсанда бекітілген Алаш партиясы құрылды.

1917 жыл, шілде – бірінші Жалпықазақтық съезд

 

1917 жылы 21-28 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен бірінші Жалпықазақтық съезде “Алаш” партиясының рәсімдеу салтанаты өтті. Осы съезде 14 сұраққа байланысты шешім қабылданды: 1.Мемлекеттік басқару жүйесі. 2. Қазақ аудандарының өзін-өзі басқаруы. 3. Қазақ халқын қоныстандыру. 4. Халықтық милиция құру. 5. Жер мәселесі 6. Халықтың білім алуы . 7. Сот ісі. 8. Дінге деген көзқарас, рухани-діни сұрақтар . 9. Қазақ әйелінің орны туралы . 10. Құрылтай жиналысын таңдауға дайындық. 11.Жалпыресейлік мұсылмандық съезд. 12. Қазақ саяси партиясын құру. 13. Жетісу облысындағы оқиға. 14. Қазақтардың Киевтегі Жалпыресейлік федеративтік Кеңеске және Петроградтағы халықтық білім беру комиссия жұмысына қатысуы. Ресейдің Құрылтай жиналысындағы сайлауға дейін жарияланған “Алаш” партиясы бағдарламасының жобасы , алдына мынадай міндеттер қойды : жалпылама сайлау беру құқығы, президент басқаратын Ресей демократиялық федеративті республикасы мен заңнамалық Дума жұмыстарына ұлттардың бірдей дәрежеде қатысу құқығы, Ресейдің құрамына кіретін мемлекеттердің бір-бірімен теңдігі, демократиялық бостандық, шіркеудің мемлекеттен бөлінуі, тілдердің тең құқылығы және т.б Съезде “Алаш” нақты партия болып құрылды және оның лидері болып Алихан Бокейханов тағайындалды.

1917 ж.25 қазан – Қазан төңкерісі

 

　　　

Ресейде 1917 жылдың қазан айында болған, дүниежүзі тарихына өз әсерін тигізген ХХ ғасырдың саяси ірі оқиғаларының бірі. Осының нәтижесінде Ресейде Азаматтық соғыс басталып, Уақытша үкімет жойылып, билікке ІІ Бүкілресейлік Кеңес съезінде құрылған абслютті басым бөлігі елшіліктен болған большевиктер келді және олардың жақтастары – кейбір ұлттық ұйымдардың қамқорлығындағы эсерлер, аздаған меньшевик-интернационалистер мен бірнеше анархистер болды. 1917 жылдың 17 қарашасында жаңа үкіметті Төтенше съездегі шаруалар депутаттарының басым бөлігі қолдады. Басты ұйымдастырушылары В.И.Ленин, ЛД.Троцкий, Я.М.Свердлов,т.б. бастаған 25-26 қазанда (жаңа күнтізбе бойынша 7-8 қараша) болған көтерілісте Уақытша Үкімет жойылды. Толқудың тікелей басшылығын Петроград кеңесі Әскери-революциялық комитеті іске асырып,оның құрамына эсерлер де кірді. Қазақстанда Кеңестік билікті орнату бірнеше себептермен созылып кетті. Кеңес өкіметі өлкенің басым бөлігінде, әсіресе теміржол аудандары мен ірі жұмысшы орталықтарында бейбіт жолмен орнатылды, бұған контрреволюциялық қарулы күштердің күресі әсер ете алмады. Ал, контрреволюциялық күштер басым аудандарда, әсіресе казак әскери аудандарында, Кеңес үкіметі қарулы күрес жолымен жеңіске жетті. 1917 жылы 30 қазанда алғашқы болып салыстырмалы түрде ірі теміржол станциясы орналасқан Перовскіде (Қызылорда) жұмысшылар мен әскерлер билікті өз қолдарына алды. Қарулы көтеріліс жеңісінен кейін 1917 жылы 28 қазанда Түркістанның әкімшілік орталығы – Ташкентте, большевиктердің басқаруымен Әулиеата (Жамбыл қ.), Черняев (Шымкент қ.), Қазалыда, 1917 жылы 22 қараша Петропавл, 27 желтоқсан Ақмолада билік Кеңес өкіметі бейбіт жолмен орнады.

1917ж.27 қараша – Түркістан автономиясының жариялануы

 

Қазан төңкерісі үрдісінде бұрынғы Ресей империясында болған әр түрлі бөліктерінде анархия тобы күшейе түсті. 1917 жылдың 15 қарашасында Түркістан өлкесінде Ташкентте ІІІ мұсылман конференциясы «Шуро-и-Улем» басшылығымен ашылды. Осы уақытта Ташкентте Түркістан өлкесінің ІІІ съезі өтіп жатқан болатын. Мұсылман конференциясына социал-революционерлер және социалистік мұсылман ұйымдары шақырылды. Ол кезде «Шуро-и-Исламия» мұсылман ұйымы конференция жұмысында қатыспағандықтан, консервативті дәстүрлілер мен либералдар арасында кертартпалар пайда болды. Конференцияда Түркістан кеңесінің ІІІ съезі делегатына бірлескен үкімет құру ұсынысы туралы шешім қабылданды. Алайда бұл ұсыныс социал-революционерлер мен большевиктер тарапынан қабылданбады. Сондықтан Түркістан халық комисарлар кеңесінің (ХКК)бірінші съезіне тұрғылықты халық өкілдері қатыспады. Ташкентте Халықтық комитет кеңесін құру туралы Қоқанда «Шуро-и-Исламия» мұсылман ұйымының басшылығымен Бүкілтүркістандық төтенше ІҮ съезд ашылды.Съезге 200-ге жуық делегат қатысты. 27 қарашада Ресей демократиялық республикасына енетін Түркістан автономиясы құрылғаны туралы жарияланды. Түркістанды Түркістан мухториаты (Түркістан автономиясы) етіп өзгерту жайында шешім қабылданды. Автономияны басқаратын органдар тағайындалды. Өкілдік және заң органдары Уақытша Халық кеңесінен 54, атқарушылық органға Уақытша Үкіметтен 12 адамнан тұру қажет болды. Түркістан автономиясы қазіргі Өзбекстан, Қазақстан және Қырғызстан территориясына жататын кезінде Түркістан генерал-губернаторлығында 1917 жылдың 27 қарашасынан 1918 жылдың 22 ақпанына дейін қысқа уақыт өмір сүрді. Түркістан автономиясын ұлты қазақ болған Мұхамеджан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай және ұлты татар полковник Чанышев басқарды.

1917ж. 5-12 желтоқсан – "Алаш" автономиясының жариялануы

 

1917 жылдағы Қазан төңкерісінен кейінгі жағдайда жаңа бағдарлама құру үшін 1917 жылдың 5-12 желтоқсанында Орынбор қаласында ІІ Жалпықырғыздық съезд (Жалпықазақтық съезд) болды. Осы бағдарлама жасау жұмысына барлық Түркістан өлкесінен 1917 жылы 1 маусымда білім саласынан Бөкей губерниясы (бұрынғы Бөкей ордасы), Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстарынан, қырғыз уездері Ферғана,Самарқан, Каспий маңы облыстары, Амудария бөлімі мен Алтай губерниясының қырғыз болыс делегаттары қатысты.(1917 ж. 17 маусымда шықты).Шақырылғандардың арасында жаңадан құрылған Түркістан автономиясының өкілі Мұстафа Шоқай да болды. Съезд ұйымдастырушылары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, сонымен қатар И.Омаров, С.Қадырбаев, С.Дощанов болды. Съезд жетекшісі Б.Құлманов болды. Съездің басты сұрағы- автономия құру мәселесі талқыланды. Әлихан Бөкейханов автономия жайлы баяндама жасап, оның қазақ автономиясы жайында баяндамасы мен сұрағы арнайы комиссияға тапсырылды. Съезде бірауыздан қырғыз облыстарының Автономиясын құру туралы мақұлданып, оған «Алаш» деген атау берілді. «Алашорда» уақытша халық кеңесі 25 мүшеден құрылды, оның 10 орны орыс және басқа өлке өкілдерінен тұрды. Алашорданың саяси орталығы болып Семей қаласы анықталды. Үкімет басшысы болып – Бүкілқырғыздық халық кеңес төрағасына альтернативті негізде Әлихан Бөкейханов(«Алаш» партиясы) сайланды, онымен қоса Б.Құлманов пен А.Тұрлұбаев ұсынылды.

1918-1920ж.ж.–Қазақстандағы азаматтық соғыс

 

Алашорда көсемдері Кеңес билігімен келісімпаздылық бағытта болып, Х. Және Ж. Досмұхамедовтар В.И.Ленин, И.В.Сталинмен кездесіп, Х.Ғаббасов та И.В.Сталинмен халықтық комитеттің жұмыстары жайлы келіссөздер жүргізді. Осы кезде «Алашорда» көсемдері Орынборда Кеңес үкіметін тайдырған соң атаман А.Дутовпен, Самарада Комитет құрылтайымен, Омскідегі Уақытша Сібір комитетімен (Уфа Директориясы) қарым- қатынас орнатты. Алашордалықтар Кеңес үкіметімен қарым-қатынас пен ымыралардан Омск одағымен Кеңестіктертерге қарсы шықты. 1918 жылдың маусым айында Алашорда қарары қабылдынды, онда: «Кеңес үкіметінде қабылданған барлық жарлықтар «Алаш» автономиясында жарамсыз деп танылды». Алайда жеке алғанда Алашорда ешкімге керек емес болды және Омскіде уақытша үкіметте 1918 жылдың 4 қарашасындағы жарлықпен оны таратып, Алашта өзіне бағындыруға тырысты, ал кейіннен таңдалған Ресейдің жоғарғы әміршісі адмирал А.Колчак та Алашорданы қабыл алмады. Семейде тамыз айында бірінші Алаш атты полк ашылды. 1918 жылдың 11 қыркүйегінде Алашорданың Орал облысындағы Жамбейіт орталығымен Батыс бөлімі Ж.Досмұхамедов басшылығымен құрылды. Семейдегі Шығыс бөлімшесі Жаңа Семейге көшірілді. 1919 жылдың наурыз айында Колчак әскерлері Самара мен Қазанға шешуші шабуыл жасап, сәуір айында бүкіл Оралды қолға алып, Қызыл армияны ығыстырып, Волгаға қарай жақындады. Осы сәтті пайдаланып, Алашорда Торғай даласында антикеңес бүлігін шығарды. 1919 жылдың жаз мезгілінде Ревәскерикеңесінің бірінші Шығыс әскери майданы Алашорданың Орал тобына келіссөз мүмкіндіктері жайлы шарт қойды. Алашорда барлық жеңіліс жағдайын ескере отырып, Кеңес үкіметіне бағынып, сол жаққа өтуге мәжбүр болды, бірақ большевиктік билікке келгенмен ол таратылып,оның барлық билеушілері рақымшылдыққа қарамай, 30-жылдарда ату жазасына кесілді.Сөйтіп алғашқы саяси автономиялы партияның жолы даңқсыз аяқталды.

1920ж.26 тамыз – Қырғыз (Қазақ) Социалистік Кеңес Республика Автономиясының құрылуы

 

1920 жылдың 26 тамызында Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитеті мен Халықтық Комиссарлар Кеңесі(ХКК) Ресей Советтік Федерациялық Социалистік Республикасы (РСФСР) М.И.Калинин мен В.И.Лениннің қолы қойылған «Қырғыз Социалистік Кеңес Республика Автономиясында білім беру» жайлы РСФСР құрамында Орынбор астанасымен бірге жарлық шықты. Ол Ақмола, Семей, Торғай, Орал және Бөкей және Орынбордың кейбір бөліктерінен тұрды.

1921-1922 ж.ж. –Қазақстанның Солтүстік және Солтүстік-Шығыс облыстарындағы ашаршылық

 

Қазақстандағы ашаршылық кезіндегі қырылған адамдар саны белгісіз. Повольжьеде болған ашаршылықтың сәйкес келуі еліміздегі жұтты күшейтті. Қырғыз (Қазақ) Социалстік Кеңес Республикасы билеушілері жаппай ашаршылыққа карсы күресіп, соның арқасында қасірет көлемін азайтты.

1925ж. – Астананы Орынбордан Қызылордаға ауыстыру

 

1925 жылы Орталық Азиядағы халықтық-аумақтық межелеуден кейін, Қырғыз АСКР-н Қазақ АСКР ауыстырып, астанасын Оралдан Сырдариядағы Перовскке (бұрынғы Ақмешіт) көшіріп, атын Қызылорда деп өзгертті.Оның құрамына бұрынғы Түркістан АСКР Сырдария мен Жетісу облыстарының қазақ халқы мен Қарақалпақ Автономиялы облысы енді. Ал Орынбор облысы РСФСР басқаруына қайтарылды.

1925ж. – Қазақ АКСР құрамындағы Қарақалпақ автономиялық облысының құрылуы

 

1924 жылы орталығы Түркістан АКСР-ның Амудария облысы мен Хорезм Социалистік Кеңестік Республикасы Хожейлі және Қоңырат облыстарының аумағына жататын орталығы Төрткүл болып, Қарақалпақ автономиялық облысы құрылды. 1925жылдың 12-19 ақпанында диханшылар және қызыл әскерлердің І құрылтай съезі өтіп, сөйтіп 16 ақпанда Қазақ АСКР-ның құрамында ресми түрде Қарақалпақ автономиялы облысы құрылды(1920-1925)

1925ж. 6 сәуір-Орынбор губерниясының Қаз АСКР құрамынан шығуы

 

Астананы Орынбордан Қызылордаға ауыстарғаннан кейін, 1925 жылдың 6 сәуірінде Орынбор облысы әкімшілік-аумақтық жағынан РСФКР тікелей қарамағына берілді.

1928ж. – Қазақстанда алғашқы жоғарғы оқу орнының ашылуы

 

1928 жылы 1 қыркүйекте бірінші қазақ жоғарғы оқу орны – Қазақ Мемлекеттік Университеті ашылды.

1928 ж., 20 желтоқсанда – қазақ әліпбиінің араб графикасынан латын графикасына көшірілуі

 

1928 жылдан 1940 жылға дейін қазақ әліпбиінде латын графикасы қолданылды. Қазақ әліпбиінің араб графикасынан латын графикасынан ауыстырылуы саяси сипатта болып, жаңа әлеуметтік қазақ ұлтын құрып, мәдени байланыстағы революцияға дейінгі әдеби мұралар 1929 жылға дейін араб тілінде жазылып келді.

1929 ж. – Астананы Қызылордада қаласынан Алматыға ауыстыру

 

1929 жылы Қазақ АСКР астанасы Қызылордадан Алматыға ауыстырылды.

1931-1933 ж.ж.- Қазақстандағы жаппай ашаршылық

 

Ф.И.Голощекин өзінің Бүкілодақтық коммунистік партияның орталықтың комитетінен Қазақ Өлкелік комитеті хатшысы болып сайланғаннан кейін Қазақ өлкесінде «Кіші Қазан» төңкерісін жасады. Нәтижесінде адамдардың мал-мүлкін және милицияны айдауылымен тұратын жерлеріне жіберіп отырды. Колхоз қажетіне алынған малдарды орнында бауыздап отырды, өйткені жиналған көп малды асырау мүмкін емес еді. 1933 жылға қарай 40 млн. мал басының шамамен оннан бірі ғана қалды. Мұндай әрекеттерден бірінші болып қазақтар жапа шекті, өйткені мал шаруашылығы қазақ халқының жалғыз күн көріс көзі еді. Осының салдарынан 1931-1933 жылдарда 1 млн.адамнан (Роберт Корквест пайымдауынша) 2 млн. адамға (Абылхожин, Қозыбаев, Татимовтардың пайымдауынша) дейін, бұл 1840 мың адамнан кем емес немесе ұлт жалпы санының 47,3% (Алексеенко А.Н. пайымдауынша) қырылды. Тұрғылықты халықтың 48% қырылды немесе елден басқа жаққа жер аударды. А. Н. Алексеенконың айтуы бойынша, көбіне республиканың солтүстігі көп жапа шекті.1930 жылы 879,4 мың адам немесе тұрғылықты ұлттың 74,5% жоғалттық. Аталған аймақта көп мөлшерде көші-қонның болғаны байқалды. Жергілікті халық тұратын жерлерін тастап, Ресей Федерациясы мен Қытайға қарай жер аударды. Шамамен ұлттың жартысынан астамы Шығыс Қазақстан – 410,1 мың адамын немесе 52,3% халқынан, Батыс Қазақстан 394,7 мың адам немесе 45,0% халқынан, Оңтүстік Қазақстан – 632,7 мың адам немесе 42,9% адамынан айырылды. Басқа аймақтармен салыстырғанда, Орталық Қазақстан аздаған шығынға ұшырады, онда 22,5 мың адам немесе 15,6 % халқынан айырылды.Сонымен қатар, 1931-1933 ж.ж. жаппай ашаршылық қазақ халқына орны толмас қасірет әкелді.

1936ж.5 желтоқсан – Қазақ АСКР одақтық республикаға айналуы

 

1936 жылы 5 желтоқсанда Қазақ АСКР одақтық республика дәрежесі беріліп, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы атанды.

1937ж. – кәрістердің Қазақстанға айдалуы

 

Кәрістерді елден айдау ұлтқа қарсы бағытталған бірінші мақсатты, дайындықсыз репрессия болатын. Кәрістерді Ішкі ІстерХалықтық комиссариатына күштеп шақыртып, оларды тауар таситын ешқандай жағдай жасалмаған вагондар арқылы тасу-жолда адамдардың көп шығынға ұшырауына әкеп соқты. 1937 жылы қыркүйекте халықтық кеңес комиссарларының(ХКК) БККО №1428-326 Сталин мен Молотов қолы қойылған «Алыс шығыстың шекарасында қоныстанған кәріс халқын елден шығару туралы » бірлескен қаулы негізінде 172 мың кәріс ұлты Алыс Шығыс аудандары мен Орталық Азияның тың аудандарына (негізінен Өзбекстан мен Қазақстанға) жер аударылды. Бұл жер аудару 1937 жылы 7 шілдеде жапон әскерлері Қытайға басып кірді дегенді алға тартқан, ал Корея болса, сол кезде Жапон империясының құрамында болған кезбен сәйкес келген еді. Елдегі тұрақсыз жағдай корей халқын елден айдауға итермеледі.

1937-1938жж. – Қазақстандағы саяси жаппай репрессия

 

Саяси жаппай репрессияның хабаршысы БКП ОК жабық хаты болған болатын, онда партия ұйымдарына 1936 жылдың 29 шілдесінен халық жауын анықтау және анықтауда кемшілік жібермеуді аяғына дейін жеткізу талаптарын қойды. 1937 жылы 21 қыркүйекте «Правда» газетінде К.Пуховтың «Буржуазия ұлтшылдары жайлы» атты мақаласы шықты. Мақала авторы онда Қазақстанның ОК КП бірінші хатшысы мен кейбір республика басшыларын буржуазия ұлтшылдарын анықтауға ниетсіз деген кінә тақты. Қазақстан басшылары осы мақалаға сәйкес қаулы қабылдады. «Ұлтшыл» деп айыпталып, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Хожанов, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Ермеков, Мұхамеджан Тынышпаев, МағжанЖұмабаев, ХалелДосмұхамедов, Санжар Асфендияров, Ораз Жандосов, Нығмет Нұрмақов, Абдолла Асылбеков, Жүсіпбек Аймауытов және тағы басқа көптеген азаматтар бірінен кейін бірі түрмеге қамалды.Олардың көпшілігі «Алаш» партиясының саяси қайраткерлері еді. 1937-1938 жылдары республикада заңсыз 100 мыңнан аса адам сотталып, 25 мыңға жуығы ату жазасына кесілді.

1939ж. 1 қыркүйек – Екінші Дүниежүзілік соғыстың басталуы

 

1938 жылы 28 қарашада Кеңес Үкіметі мен Польша шабуыл жасамау жайлы келісімге қол қойған болатын. Ал 1939 жылы 3 сәуірде Гитлер Польшаға шабуыл жасау туралы нұсқау берді. Осы уақытта КСРО мен Германия арасында келіссөздер жасалып жатқан болатын. 1939 жылы 23 тамызда Германияның сыртқы істер ведомстволары мен Кеңес Үкіметі арасында шабуыл жасамау жайлы келісімге қол қойылды. КСРО жағынан қолды Халықтық Комиссарлар Кеңесінің Төрағасы, сыртқы істер жөніндегі халықтық комитеттен В.М.Молотов қойса, Германия жақтан – Сыртқы істер министрі И.Фон Риббентроп қойған болатын. Осыдан кейін 1939 жылдың 1 қыркүйегінде Германия Польшаға шабуылды бастаса, 1939 жылы 17 қыркүйекте кеңес әскерлері Польшаға басып кірді.

1940 жылы 6 шілдеде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев дүниеге келді

 

Нұрсұлтан Назарбаев 1940 жылы 6 шілдеде ҚазСКР, Алматы облысы, Қаскелең ауданы, Шамалған ауылында шаруа отбасында дүниеге келді. 1967 жылы Қарағанды металлургия комбинатына қарасты жоғары техникалық оқу орынын бітірді. Еңбек жолын 1960 жылы Қарағанды облысы, Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбинатында қатардағы жұмысшы болып бастады. Сол зауытта құйғыш машина шойыншысы,т ау-кен қызметінде жұмыс жасады. 1965-1969 жылдары (1966 жылдан комбинатта) қайтадан Қарағанды металлургия зауытында: диспетчер, газшы, домна цехінің аға газшысы қызметін атқарды. 1969-1973 жылдары Қарағанды облысы Теміртау қаласындағы партия-комсомол жұмыстарында жауапты қызметтер атқарды. 1973-1977 жылдары Қарағанды металлургия комбинатының партком хатшысы, 1977-1979 жылдары Қарағанды облыстық партия комитетiнiң хатшысы, 2-ші хатшысы, 1979-1984 жылдары Қазақстан КП Орталық Комитетінің хатшысы, 1984-1989 жылдары Қазақ КСР Министрлер Кеңесiнiң Төрағасы, 1989-1991 жылдары Қазақстан КП ОК бiрiншi хатшысы қызметін атқарып, КСРО Жоғары Кеңесінің 10-шы, 11-ші шақыртылым депутаты болған. 1989 жылдан 1990 жылдың қаңтарына дейін КСРО Халық депутаты, сонымен қатар 1990 жылдың ақпан айынан 1990 жылдың сәуір айына дейін Қазақ КСР Жоғары Кеңесiнiң төрағасы болды. 1990 жылдың сәуір айынан бастап Қазақ КСР президенті болды. 1991 жылдың 1 желтоқсанында жалпыхалықтық сайлауы өтіп, сайлау нәтижесінде Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев басым дауыспен (98,7 %) жеңіске жетті. Осы жылы ол тұңғыш Қазақстан Республикасының Президенті атанды. 1995 жылы 25 сәуірде жалпыхалықтық референдум нәтижесімен  Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың президенттік өкілеттілігі 2000 жылға дейін ұзартылды.1999 жылы 10 қаңтарда болған жалпыхалықтық сайлаудың нәтижесімен Н.Ә.Назарбаев 79,78 % дауыс жинап, Қазақстан Республикасы Президенті болып қайта сайланды. Ал 2005 жылы 4 желтоқсанда сайлаушылардың 91,5% дауысын жинап, Қазақстан Республикасы Президенті болып қайта сайланды. 2011 жылы 3 сәуірде Н.Ә.Назарбаев мерзімінен бұрын президенттік сайлауда дауыс берушілердің 95,5% дауысын жинап, қайтадан Қазақстан Республикасы Президенті болып сайланды.

1941ж. 22 маусым – Германияның КСРО-ға шабуылы

 

1941 жылы 22 маусымда 1939 жылы қол қойылған «Шабуыл жасамау жайлы келісімді» бұзып, Германия КСРО аумағына басып кірді. 22 маусымға дейін КСРО аумағында 3 әскери топ (барлығы 181 дивизия, оның ішінде 19 танкілік, 14 моторлы және 18 бригада) соғыс жағдайына дайын еді. Әуе қорғанысын 3 әуе флоты қамтамасыз етті.Сағат 4:00-де империялық сыртқы істер министрі Риббентроп Берлиндегі кеңес елшісі Деконозовқа соғыс ашу жайлы үндеуін және онымен бірге 3 қосымшасын тапсырды. Онда: «Германияның ішкі істер министрі, рейхсфюрер СС және неміс полициясының бастығының неміс үкіметіне КСРОның диверсиялық жұмысы, оның Германия мен халықтық-социализмге қарсы бағытталған атты баяндамасы », «Германияның сыртқы істер министрінің кеңес үкіметінің саяси үгіт-насихаттары жайлы баяндамасы», «Германия үкіметіне неміс әскерінің Жоғарғы іс атқарушысының кеңес әскерлерінің Германияға қарсы шоғырлануы жайлы баяндамасын » табыстады. 1941 жылы 22 маусымда таңертең ерте артиллериялық және әуе күштері дайындығынан кейін неміс әскерлері КСРО аумағына енді. Осыдан кейін , таңғы сағат 5:30-да Германияның КСРО-ғы елшісі В.Шуленбург КСРО-ның сыртқы істер жөніндегі Халықтық комиссары В.М.Молотовқа келіп, мәлімдеме жасады.

Оның мазмұнында, кеңес үкіметі Германияны және оның басып алған мемлекеттерін құрту саясатын ұстанып, Германияға қарсы сыртқы саясат жүргізді және «неміс аумағында кеңес үкіметі бүкіл әскерін толық соғыс жағдайына жасақтады» деп жазылған. Мәліімдеме мынадай сөздермен аяқталды: «Сондықтан Фюрер осы қауіптің алдын алу үшін барлық қолда бар мүмкіндікті пайдалануды бұйырды». Ол үндеумен қоса құжаттар жиынтығын тапсырды. Осы күні КСРО-ға Италия мен Румыния да соғыс ашқан болатын. 22 шілде сағат 12-де Молотов радиодан КСРО халқына Германияның КСРО-ға қарсы Ұлы Отан соғысын ашқандығы жайлы ресми мәлімдеме жасады.

1941ж. – немістердің Қазақстанға жер аударылуы

 

1941 жылы 28 тамызда КСРО Жоғары Кеңес Төралқасында Поволжье неміс Автономиялы Республикасын жою туралы үкім шықты. 367 мың неміс шығысқа (дайындыққа 2 күн берілді) қарай Коми республикасына, Урал, Қазақстан, Сібір мен Алтайға жер аударылды. Ішінара немістер әрекеттегі армия қатарына қайта шақыртылды. 1942 жылы кеңес немістерін 17 жастан тыл жұмыстарына жұмылдыру басталды. Тыл жұмыстарына жұмылдырылған немістер зауыттар салып, ағаш дайындау мен кен ошақтарында жұмыс істеді. 1942 жылдың 20 наурызындағы Ленинград фронтының Әскери кеңесі шешімімен майдан жанындағы аймақтан 1942 жылдың наурыз-сәуір айларында 40 мыңға жуық неміс жер аударылды. Соғыстан кейін де үйлеріне оралған немістер қайтадан 1947-1948 жылдары жер аударылды.

1943-1944жж. – балғар, шешен, ингуш, қарашайлықтардың Қазақстанға жер аударылуы

 

1939 жылы санақ бойынша Қарашай Автономиялы облысында 70301 қарашайлық тұрған. Олар 1942 жылдың тамыз айы мен 1943 жылдың қаңтар айының соңына дейін немістердің басқыншылығында болды. 1943 жылы 12 қазанда КСРО Жоғары Кеңес Төралқасында КСРО ХКК 14 қазандағы қаулы бойынша Қарашай автономиялы облысынан Қазақ және Қырғыз СРО-на жер аудару туралы жарлығы шықты. 26 ақпанда И.В.Сталин ХІІК бойынша «КБ АСКР-дан балғарларды көшіру туралы іс-шара жөнінде» бұйрық шығарды. 11 наурызда Берия Сталинге «37103 балғар қоныс аударды» деп хабарлады.1944 жылы 29 қаңтарда КСРО ішкі істер халықтық комиссары Лаврентий Берия «шешендер мен ингуштарды жер аудартудың тәртібі» нұсқауын бекітті, ал 31 қаңтарда Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің шешендер мен ингуштарды Қазақ және Қырғыз СКР-на жер аударту туралы қаулысы шықты. 20 ақпанда Берия Грозныйға келіп, ХІІК,ХМҚК және «СМЕРШ»(Смерть шпионам)-ң 19 мыңға дейін оперативті қызметкерлерін, 100 мыңға жуық ХІІК офицерлері мен әскер жасақтары мен республиканың әр жағынан келгендер үшін «таулы аймақтардағы оқу-жаттығуды» өзі басқарды. Ол 21 ақпанда ХІІК бойынша шешен-ингуш халқын жер аударту туралы бұйрық шығарды.Келесі күні ол республика басшылары мен жоғары рухани көсемдерімен кездесіп, соғыс әрекеті жайлы ескертіп, керекті жұмыстарды халық арасында іске асыруды ұсынды, ал келесі күні таңертең елден көшіру әрекеті басталды. 1944 жылы 23 ақпанда жер аударту және әскери пойыздарды көздеген жерге жіберу басталып, 1944 жылы 9 наурызда жергілікті уақыт бойынша сағат 02:00 аяқталды. Бұл әрекетті жүргізу «Пантера» атты құпия сөзбен радио арқылы хабарланып басталды. Жер аударту көптеген тауға қашу талпыныстары мен тұрғылықты халықтың бағынбауымен жалғасты. Ресми мәліметтерге сүйенсек, осы әрекетті жүргізу барысында 780 адам өлтіріліп, 2016 «антикеңестік элемент» қамалып, 20 мыңнан аса оқ ататын қару тартып алынды, оның ішінде 4868 винтовка, 479 пулемёт пен автоматтар бар. Тауға қашып-тығылғандар 6544 адам.

1945ж. 8-9 мамыр –Германияның жеңілуі

 

Германияның қарулы күштерінің қарсылықсыз тізе бүгуі туралы қаулы – заңды құжат, Екінші дүниежүзілік соғыс майданында Германияға қарсы бекітілген бітім, неміс әскерлерилерінің қарсылықтарын тоқтату талаптарын қоятын, жеке құрамды тұтқынға өткізу және қарулы күштің материалдық бөлігін қарсыласқа беру, Германияның соғыстан шынымен шығуын білдіреді. Оған Жоғары верхмахт басқаруы, Батыс одақ пен Кеңес Одағының жоғары команда беру Төрағасы қол қойған. Қол қою уақыты: 7 мамыр сағат 02:41 (ортаевропалық уақыт бойынша). Оперативті штаб басшысы ОКВ генерал-губернаторы Альфред Йодль верхмахт өкілі ретінде Акт қабылдады. Осы құжат ағылшын тілінде құрылды, және де тек ағылшын тілінде ғана ресми деп танылды. Алайда, Сталиннің талабы бойынша 8 мамыр күні Берлиннің жанындағы Карлстрост қала маңында екінші рет берілу салтанаты өтті. Ресми берілу туралы хабарлама күні (8 мамыр Еуропа мен Америкада, 9 мамыр КСРО) Жеңіс Күні болып Европада және КСРО тойлана бастады.

1946-1954 жж. Жұмабай Шаяхметов - Қазақстан басшысы

 

Қазақстан ОК КП 1938 жылдан – үшінші, 1939 жылдан – екінші, 1946-1954жылдардан бірінші хатшысы.1950 жылдан 1954 жылға дейін – КСРО Халықтық Жоғары Кеңес Басшысы. Ақпан алқалық (1954 ж.) жиналысында Қазақстанның ОК КП жаппай тың игеру бағдарламасына қарсы болғаны үшін, «Өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, идеологиялық және партиялық-ұйымдастыруды басқарудағы кемшіліктері үшін» қызметінен босатылды. Қазақстан КСРО-ның шығыстағы орасан зор ауыл шаруашылық базасына айналу керек деген ертеректе қабылданған бағдарламасын ескере отырып, ол тың жерлерді игеру қажетті жағдай мен мүмкіндіктерді жасап, бірте-бірте жүзеге асуы керек, «әйтпесе біз жерімізден айырылып қалуымыз мүмкін» деп санады. Ж. Шаяхметовтың өзі: «Қазақстанда жер жетеді. Әр жыл сайын біз мүмкіндіктеріміз бен қажетімізді есепке ала отырып, егін егу алқаптарын игереміз. Бұл жұмыс міндетті түрле жалғасады. Алайда біз 2-3 жылда 20-25 миллион гектар жерді аударып тастауға қарсымыз! Қазақстанда мал басы өсіп келе жатқанын ұмытпауымыз керек, оған жақсы жайылым, бірнеше миллион тонна шөп дайындау үшін шабындық жер қажет». Өзінің көзқарасын айтамын деп Ж. Шаяхметов өзінің саяси қызметімен қоштасты.

1949-1991жж.– Семейдегі Ядролық Полигон

 

КСРО бірінші және орасан зор ядролық полигон. Кеңес Одағында бірінші ядролық қару 1949 жылы 29 тамызда Семей Ядролық полигонында жасалды. Бомбаның күші 22 килотоннадан тұрды. 1953 жылы 12 тамызда күші 400 киллотонналық термоядролық РДС-6с заряд полигонда сыналды. Жарылыс төмен әуеде болып, жерден 30метр жоғарылықта мұнарада тарады. Осы сынақ нәтижесінде полигонның бір бөлігі жарылыстың радиоактивті өнімдерінен өте қатты зардап шекті. Осындай сынақ салдары өте күшті және кейбір жерлерде аздаған радиациялық орталық сақталуда. 1955 жылы 22 қарашада термоядролық РДС-37 бомбасы 2 км-дей жоғарыда ұшақтан тасталып түсірілген сынақ жасалды. 1961 жылы 11 қазанда КСРО бірінші жерасты ядролық жарылысы жасалды. 1963 жылы 10 қазанда КСРО, АҚШ және Ұлыбританияда қол қойылған Халықаралық ядролық сынақты үш ортада (әуеде, ғарышта және су астында) тоқтату туралы келісім күшіне енгеннен кейін, полигон аймағында тек қана жерасты сынақтары жасалып отырды. 1949 жылдан 1989 жылға дейін Семей ядролық полигонында 468 кем емес сынақтар жасалып, 616 ядролық және термоядролық қондырғыларды жарған, оның ішінде 125 атмосфералық (26-ы жерүсті, 91-і әуе, 8-і жоғарыда); 343 жерасты сынақ жарылыстары (оның ішінде 215-і ұңғымада жіне 128-і саңылауларда) болған. Сонымен қатар ондаған гидроядролық және гидродинамикалық сынақтар (Орта тізбекті реакциялар) жасалды.1949 жылдан 1963 жылға дейін Семей полигонында жасалған ядролық заряд күшінің жиынтығы Хиросимаға тасталған атом бомбасының қуатынан 2500 есе асып түсті. Әуе мен жер бетінде жүр­гі­зілген 55 жарылыстың ра­дио­ак­тивті бұлттары және жерасты жа­рылыстарының 169 газ фракциясы по­лигон шегінен тыс жерлерге та­рады.  Дәл осы 124 жарылыс Қазақстан ау­мағының шығыс бөлігін радиациямен лас­тады. 1989 жылы қазақтың белгілі қоғам қайраткері Олжас Сүлейменов бастауымен бүкіл дүние жүзінің ядролық сынақ құрбандарын біріктіретін «Невада-Семей» қозғалысы құрылды. 1989 жылдан ядролық сынақтар жүргізілмеді.1991 жылы Семей Ядролық Полигоны жабылды.

1954-1960 жж. – Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру

 

Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру ХХ ғасырдың ортасында басталып, Құрлықтың европалық және азиялық бөлігін біріктіретін Сібір теміржол магистралінің құрылысы аяқталғаннан кейін басталды. 1954 жылы ОК КОКП алқалық жиналысында «астық өндіруді одан әрі арттыру ,тың және тыңайған жерлерді игеру туралы» қаулы қабылданды.Мемлекеттік жоспар бойынша Қазақстанда, Сібір, Поволжье, Урал мен басқа аудандарда 43 млн га кем емес тың және тыңайған жерлерді игеру белгіленді. Осы жобаны іске асыру үшін орасан зор ресурстар жинақталды :1954-1961 жж. тың жерлер КСРО ауыл шаруашылығына құйған қаражатын 20%-ын жұмсады.Осыдан дәстүрлі ресей аудандарының ауыл шаруашылығындағы егіншіліктің дамуы қаржыландырусыз қалды және қаржыландыру тоқтатылды. Тың жерлерді игеруге көбіне елде шығарылатын тракторлар мен комбайндар жіберіліп отырды,жазғы демалыс кезінде студенттерді жұмылдырды, механизаторларды мерзімдік іссапарға жіберіліп отырды. Тың жерлерді игеру жылдамдатылған қарқынмен жүргізілді:егер екі жыл ішінде 13 млн. га игерілу керек болса, іс жүзінде 33 млн.га жерді игерді. 1954-1960 жылдары 41,8 млн. га тың және тыңайған жерлерді игеру көтерілді. Тың жерлерде алғашқы екі жылда 425 тың совхоздар, кейіннен аграрлы алыптар кейіннен құрылды. Ақылға сыймайтын құралдар мен адамдарды топтастырудың арқасында, сонымен бірге табиғи ықпалдағы жаңа жерлер өте жоғары мөлшерде өнім берді, ал 1950 жылдардың басынан – КСРО-ның нан шығару өнімінің жартысынан үш бөлігін ғана құрады. Алайда қаншама тырысуға қарамастан қалаулы тұрақтылық ұстап қалу мүмкін болмады: тың игеруде өнім шықпай қалған жылдары егістік қорын жинай алмады, нәтижесінде экологиялық тепе-теңдік бұзылып және 1962-1963 жылдары топырақтың эрозияға ұшырап, шаң дауылдары нағыз қайғыға әкелді.

Тың жерлерді игеру дағдарысқа ұшырап, оны өңдеу 65% төмендеді. Сонымен қатар, табиғи ықпал да өз ролін ойнады, өйткені тың жерлерді игеру негізінен қауіпті егіншілікті аймақтарда жүргізілді. Тың жерлерді игеру жылдарында Қазақстанда 597,5 млн тонна өнім өндірілді.Осы науқаннан кейін алты миллион орыс және украиндықтар РСФКР мен УСКР Қазақ СКР тұрақты өмір сүруге қалды.

1955 ж.– Байқоңыр ғарыш айлағы құрылысының басталуы

 

1955 жылы 12 ақпанда ОК КОКП және КСРО Министрлер Кеңесі ракета техникасын сынау үшін №5 КСРО (№5 КСРО ҚМ ҒЗСП ) Қорғаныс Министрлігінің Ғылыми-зерттеу сынақ полигонын құру туралы қаулы бекітті. Полигонды орналастыру үшін Қазақстанның Қызылорда облысы – Қазалы және Жусалы мен Мәскеу-Ташкент теміржолдарының Торыат разъезінің екі аудан орталығына жақын жерден айтарлықтай шөл дала аумағында орналастырылды. Алғашқыда құрылыс полигоны «Тайга» деп аталды. Құрылыс басшысы болып генерал-майор Г.М.Шубников тағайындалды.1955 жылы 12 қаңтарда Төретам стансасына әскери құрылысшылардың бірінші жасағы келді.Полигонда құрылыс жұмыстары 1955 жылдың екінші жартысында басталды.

Алғашқыда әскери құрылысшылар шатырда тұрды, көктемде алғашқы жер үйлер Сырдария өзенінің жағасында пайда болып, 1955 жылдың 5 мамырында тұрғын қалашығында бірінші іргелі (ағаш) ғимараттар салына бастады. 1957 жылы осы күні 5 мамырда арнайы комиссия бірінші алғашқы полигон жинағын қабылдап, 6 мамыр күні бірінші Р-7 ракетасын осы жинақта орнатты.1955 жылы 2 маусым күні ғарыш айлағының ресми туған күні болып саналады. Бұл күні Басштаб нұсқаулығымен Бесінші Ғылыми-зерттеу сынау полигонының штаттық құрылысын бекітті және 11284 әскери бөлімі-штаб полигоны құрылды.

1959ж. тамыз – Теміртау жас жұмыскерлерінің бүлігі

 

1950 жылдардың соңында Қазақстанда Теміртау қаласының құрылысына, халықта Қазақстан Магниті аталатын, комсомол жолдамаларымен жүздеген адамдар келе бастады.Олар қаланың шығыс бөлігіндегі шатырлы қалашыққа орналастырылды.Басынан құрылыста жүйелі ауыз сумен және азық-түлікпен жабдықтаудағы іркілістермен басталды, еңбек ету жағдайы өте ауыр болғанымен, тұратын қалыпты үй болмады.Жұмысшылар бұларға өте наразы болды.Наразылықтың күшейюі Болгар Халықтық Республикасынан келген құрылысшылар тобының келуімен басталды, өйткені кеңес құрылысшыларына жасалмаған жағдай оларға жасалды.

Ал басшылар шетел қонақтарын шатырлы қалашыққа орналастыруға болмайды деп түсіндірді.1959 жылы 1 тамызда кеңес жұмысшылары таңғы асқа келді, ал олардан болгарлықтар тамақтанып болғанша, күте тұруды сұрады. Бұл жұмысшылардың шыдамдылықтарын шегіне жеткізіп, бүлік толқынын тудырды. Жергілікті құрылысшылар жұмысқа шығудан бас тартып, айналаны талқандады. Асхананы, жақын жердегі универмаг пен дүкендерді талқандап, тонаушылықпен айналысты. Қала басшылығы жаппай тәртіпсіздік орнына сарбаздарды жіберді, ал олар қарусыз адамдарды атуға қарсы болды. Бүлікті баса алмаған жоғары шендегі басшылар қаладан қашып, куәгерлердің айтуынша, кейбіреуі кәріз жүйесімен қашқандары да болған. Өз өмірлері үшін қауіптенулері негізсіз еді. Биліксіздік пен анархия 3 күнге созылды, одан кейін Теміртауға жасақ енгізілді оның құрамында жергілікті әскери училище курсанттары болған болатын. Бөлім командирлері бүлікшілерге бейбіт түрде тарқауды сұрады, алайда бүлікшілер бас тартты.Сол кезде сарбаздар мен курсанттар оларға оқ жаудырды. 1959 жылы тамыз айының 3-нен 4-не қараған түні бүлік түгелімен жаншылды, ал Қазақ СКР құқық қорғау орган қызметкерлері бүлікшілерді жаппай тұтқынға алды.

1960-1962 жж. 1964-1986 жж. – Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев– Қазақстан басшысы

 

Д.А.Қонаев Алматыдағы №14 орта мектепті бітірді. Жоғарғы сыныптарда мектептегі сабақ пен Қазақстанның Мемлекеттік жоспар секторында статистика жұмыстарын бірге алып жүрді, ал кешкі уақыттарда институтқа дайындық курсында оқыды. 1936 жылы Мәскеу түсті металдар мен алтын институтын бітіріп, тау-кен инженері мамандығын алды. Институтты бітірген соң, Балқаш мыс қорыту комбинатына жіберілді. Ұлы Отан соғысының алғашқы кезінде аға инженердің орынбасары және «Алтайполиметалл» комбинатының техника бөлімінің басшысы қызметін, содан соң Лениногор кен басқармасының Риддер кен орнының директоры қызметін атқарды.1942-1952 жж. Қазақ Халық Комиссарлар Кеңесі Төрағасының орынбасары болды.1952 жылдан 1955 жылдары Қазақ СКР Ғылым Академиясының президенті болып, 1955-1960 жылдары Қазақ СКР Министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметінде болды. Өзінің бұрынғы бағынушысының мүдделерін қорғаған Л.И. Брежневтің қарамағында жұмыс істеді. .

1960-1962 жылдары Қазақстан ОК КП бірінші хатшысы, 1962-1964 жылдары Қазақ СКР Министрлер Кеңесі Төрағасы қызметін атқарды.1964-1986 жылдары Қазақ ОК КП бірінші хатшысы болды. 1964 жылы 7 желтоқсанда Қазақстан ОК КП алқалың жиналысында Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевты Қазақстан ОК КП бірінші хатшысы етіп сайлады. Жеті жыл ішінде Қазақстанның экономикалық жағдайы екі есе жақсарды. Халық шаруашылығының барлық салаларында орасан зор жетістіктерге жетті.Жоспарды мезгілінен бұрын орындағаны үшін Ленин орденімен марапатталды: Балқаш және Жезқазған тау-металлургия комбинаты; Қызыл Ту орденімен Соколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты, Ақтөбе химия комбинаты, Қарағанды синтетикалық каучук зауыты, Ертіскөмір, Қарағанды ет комбинаты мараптталды. Д. А.Қонаев ОК СОКП Саяси бюроның мүшесінде 20 жыл болды, 25 жыл – Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты болды. 1974 жылы Д.А. Қонаевқа «Балқаш қаласының құрметті азаматы», 1982 жылы – «Екібастұз қаласының құрметті азаматы» атағы берілді.1955-1985 жылдары (Д.А.Қонаевтың белсенді жұмыс жылдары) Қазақстанда өнеркәсіп өндірісінің көлемі 8,9 есеге, ауыл шаруашылығы 6,2 есеге, құрылыс 68 есеге артты.1986 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан ОК КП алқалы жиналысында, бар болғаны 18 минут, Д.Қонаевті кең көлемдегі сыбайлас жемқорлықпен айналысты деп, Қазақстан ОК КП бірінші хатшылығынан босатылды. Ол 1993 жылы 22 тамызда қайтыс болды.

1979ж. маусым – Целиноградта(Астана) Неміс автономиясын құруға қарсылық

 

1941 жылы Поволжья Неміс АСКР таратылып, ондағы тұратын неміс халқы мен КСРО басқа аймақтарындағы немістерді Қазақстан мен Сібірге күштеп қоныс аударту басталды.Тек 1972 жылы КСРО Жоғарғы Кеңес Төралқасында неміс халқына «Бұрынғы жеке азаматтар үшін тұратын жерін таңдауда шек қоюды жою туралы» бұйрық шықты. 1978 жылы комиссия құрамында Ю. Андропов, И.Капитонов, М.Зимянин, З. Нуриев, Н.Щелоков, Р.Руденко, М.Георгадзе, В. Чебриков болып, ОК СОКП неміс автономиясын құру ұсынысын енгізді. Комиссия мүшелері: «Поволжьеде неміс автономиясын құруды жөнсіз деп санаймыз, өйткені немістер негізінен ол жақта тұрмайды және олардың тарихи тамырлары бұл аудан емес... » және неміс автономиялы облысын Қазақстан СКР аумағында құруды ұсынды, өйткені кеңес немістерінің жартысынан астамы осы жерде өмір сүрді. Автономияның астанасын ретінде Целиноград облысындағы (қазіргі Ақмола облысы) Ерментауды(Ерейментау) шағын аудан орталығы жасауды қсынды.Автономияны құру Қазақстанға жер аударылған неміс халқының азаматтық құқығын қалпына келтіру үшін және немістердің ыңғайлы өмір сүру құқығын мойындау және заңдастыру болды.Кеңес билігі немістерді тұратын жерлерінде қалдыруға, олардың көшіп-қонуына жол бермеуге тырысты, әсіресе Қазақстандағы ауылшаруашылығы мен өнеркәсіптегі бағалы және жоғары білікті мамандарға қатысты болды. Ал немістердің өздері автономия құру жайлы бейтарап бағыт ұстанды. Қазақ шерушілері Қазақстанға келген немістердің автономиясы Поволжьеде құрылу керек деп түсіндірді. 1979 жылы 31 мамырда ОК СОКП саяси бюросында «Неміс автономиялы облысын (НАО) құру туралы» қаулы қабылдады.Түпкі халық бұл неміс автономиясын құру шешімін халықтық мүддеге ұлттық нышанға қысым жасады деп санады. 16 маусымда сағат 8-де Целиноградтың бірнеше орындарында, әсіресе жоғары оқу орындар мен орта-мамандандырылған оқу мекемелерінде көптеген адамдар жиналды. Мұнда студенттер, интеллигенция өкілдері және бей-жай емес зауыт жастары жиналды.Олар қала бойынша жүріп наразылықтарын көрсетіп, ереуілшілер легі Ленин алаңында обком партиясының алдында қосылып, сағат 10-да митинг басталды.Ереуілшілер саны жайындағы естеліктерде бірде-бір ой-пікір жоқ. Олардың саны 5000 жуық болған.Олар қатысушы партия облыс партия жетекшілеріне неміс автономиясын беруге қарсы болды.Бұл бүкіл республика толғандырған сұрақ болатын. Бірінші митингтен кейін үш күн өткен соң, Целиноградтың шеткі алаңдарынан барлық көшелерден қайтадан жұрт жиналып, «Қазақтарды қандай тағдыр күтіп тұр?», «Автономиямен не болады?» деген сұрақтарға жауап беруді талап етті.Әкімшілік ереуілшілермен келіспеді, жатақханаларда қарсылық митингіне шақыру парақтарын таратуға қарсылық көрсетпеді. Бұл ереуілшілердің өз талаптарына сенімділігі, қайсарлығы мен ымырасыздығын көрсетті. Қазақ КСР басшылығы неміс автономиясынан кейін ел аумағында тұратын басқа халықтар: ұйғыр, өзбек, орыс және украиндықтар өз автономиясын құруды талап етеді деп жорамалдады.Саяси жағдайды тереңдетпеу үшін, билік ереуілшілердің талаптарымен келісіп, Қазақстанда неміс автономиясын құру туралы мәселе күн тәртібінен толығымен алынып тасталғанын хабарлады.

1979-1989 жж. Ауғанстандағы соғыс

 

1979 жылы наурыз айында Герат қаласындағы бүлік кезінде, ауған басшылары кеңес билеушілерінен әскери көмек (осындай өтініштер саны 20) көрсетуді сұрады. Бірақ ОК СОКП комиссиясы Ауғанстан бойынша 1978 жылы құрылып қойылғанын ОК СОКП Саяси бюросына тікелей кеңес араласатыны негативті көрініс әкелетінін жеткізді және бұл өтініш қабыл алынбады.1979 жылдың қыркүйек айында Ауғанстан Халықтық Демократиялық Партия көсемі Нұр Мохаммад Тараки тұтқынға алынып, оны қызметінен тайдырған Хафизулла Аминнің бұйрығымен өлтірілді. Аминді құлатып, оның орнына ниеті түзу КСРО көсемімен ауыстыру шешілген.Осы сияқты Бабрак Кармаль қаралды,оның үміткерлігін МҚК төрағасы В.Андропов қолдады. Аминді билігінен құлату әрекетінде Аминнің кеңес әскерлері көмегін сұрау өтінішін қолдану керек болды.

1979 жылдың қыркүйек айынан желтоқсан айына дейін осындай 7 үндеу болды.1979 жылы желтоқсан айының басында Баграмға «мұсылман батальоны» деген атпен ерекше белгілеудегі ГРУ – 1979 жылы Ауғанстанда ерекше тапсырмаларды орындау үшін ортаазиялық кеңес әскери қызметшілерінен жасақ жасақталды. 1979 жылы желтоқсанның алғашқы күні КСРО қорғаныс минстрі Д.Ф.Устинов жоғары әскери басшылықтан тұратын шағын лауазымды тұлғаларға жақын уақытта кеңес әскерлерін Ауғанстанға жұмсау туралы шешім қабылданатынын хабарлады.Кеңес әскерлерінің Ауғанстанда болуын төрт сатыға бөлді: 1. 1979 жылдың желтоқсан айынан 1980жылдың ақпан айына дейін – кеңес әскерлерін Ауғанстанға кіргізу, оларды гарнизондарға орналастыру; 2. 1980 жылдың наурыз айынан 1985 жылдың сәуір айына дейін – белсенді жаугершілік әрекеттерді жүргізу, оның ішінде кең масштабты қайта ұйымдастыру мен ДРА қарулы күштерін нығайту жұмыстар; 3.1985 жылдың сәуір айынан 1987 жылдың қаңтар айына дейін – белсенді әрекеттерден кеңес әуе, артиллерия және саперлі бөлімшелермен ауған әскерін қолдау, арнайы белгілеудегі бөлімшелер қаруды жеткізу және ұрысқа қажеттілерді шетелден жеткізу бұлтартпаларына қарсы күресті жалғастарды.Бұл кезеңде ішінара кеңес әскерін Ауғанстаннан шығару жүзеге асты.4.1987 жылдың қаңтар айынан 1989 жылдың ақпан айына дейін - кеңес әскерлері саяси қлттық ауған жасақтарын татуластыруда қатысады.Кеңес әскерін шығаруға дайындық жүргізіліп 1989 жылы ақпанда толығымен кеңес әскері ауған жерінен шығарылады. Ауған соғысына 22 мың 296 қазақстандық қатысып, 924 қайтыс болды, 20 жуығы еш хабарсыз кетті, мыңдағаны мүгедек болып қалды.

1986ж. 17-18 желтоқсан – Желтоқсан оқиғасы

 

1986 жылы 17-18 желтоқсанда Қазақ жастарының Қазақ КСР бұрынғы астанасы Алматыда сөз сөйлеуі. Ресми деректер бойынша, толқулар ОК СОКП Бас хатшысы М.С. Горбачевтың Қазақ компартиясының бірінші хатшысы Д.А.Қонаевты алып, орнына Қазақстанда бұрын жұмыс атқармаған Ульянов обком партиясының бірінші хатшысы Г.Колбинді тағайындаудан басталған. Көтеріліс қатысушылары республика басшылығына қазақты немесе түпкі халық өкілі немесе Қазақстанда бұрын жұмыс жасаған адамды қоюды талап етті. Алматы жастарымен қатар Қазақстанның басқа да қалалары мен аудандарынан қазақ жастары көтерілді. Желтоқсан оқиғасы КСРО халықтық митингілердің орталық диктатурасына қарсы алғашқылардың бірі, осыған ұқсас оқиғалар 1986 жылы Якутияда, кейіннен Кеңес Одағының басқа республикаларында болды. 1986 жылы 11 желтоқсанда ОК СОКП Саясибюро Д.Қонаевтың қатысуынсыз отырысы болады, онда оны зейнеткерлікке жіберу туралы шешім қабылданды. ОК СОКП 18 минуттық алқа жиналысында Д. Қонаев қызметінен босатылды.16 желтоқсан күні Д.А.Қонаев орнынан босатылғаны жайлы белгілі болды. Орталықтың ұсынған үміткері желтоқсан оқиғасының басты себебі болды.16 желтоқсанда сөз сөйлеулер бейбіт жолмен басталып, алғашқы қазақ жастар топтары астананың Жаңа алаңына Колбинді орнынан босату талабымен шықты. Мәскеуде бұл жұмысты тәртіп орнату мен митингіні тоқтату үшін ІІМ тапсырды.Қалада бірден телефон байланыстары өшіріліп, алғашқы милиция топтары («Метель» әрекеті) жетті.Сібір әскери училищесінен Арнайы белгілеудегі жасақтар мен жергілікті шекара училищесінің курсанттары жасақталды.Орталық алаңдағы қимыл жайында бүкіл қалаға жайылды.17 желтоқсанда ОК ғимаратының алдындағы Л.И.Брежнев алаңына жастар легі шықты. Екі күн бойы митинг болып, екі жолында да тәртіпсіздікпен аяқталды.Тәртіп орнату үшін қалада жұмыскерлер жасағы қолданылды.16 желтоқсаннан 19 желтоқсанға дейін Алматыда ірі оперативті топтар құрылды, барлығы 50 000 асады. Оған: Ортаазиялық, Мәскеу, Ленинград, басқа да әскери округтер, әскери-теңіз флоты,ІІМ ішкі әскер жасағынан тұрды.Қазақстанда жарияланған мәліметтер бойынша құқық қорғау күштерімен ұсталғандар 8500 адам, ауыр дене жарақатын алғандар 1700 адам, прокуратураға сұраққа алынғандар 5324, МҚК – 850 адам алынды. 900 адамға әкімшілік жаза(тұтқынға алу, айыппұл) тағайындалып, 1400 адам ескерту, 319 адам жұмысынан шығарылып, 309 студент оқу орындарынан шығарылды. 99 адамға қылмыстық іс қозғалды, оның ішінде 20 жастағы түрмеде кейіннен қайтыс болған Қ.Рысқұлбеков бар.Комсомолдық және партиялық қатардан 1400 адам босатылды. 1987 жылдың басында ОК СОКП қаулы қабылдады, онда болған оқиға қазақ ұлтшылдығының көрінісі деген айып таылды. Осы оқиғадан кейін, тура бес жыл өткен соң 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өз тәуелсіздігін алды.

1989ж. - "Невада-Семей"қозғалысы құрылды

 

1989 жылы 28 ақпанда белгілі қоғам қайраткері Олжас Сүлейменовтың бастауымен антиядролық қозғалыс құрылды. Қозғалыс құрылғанға дейін Семей ядролық полигонында радиоактивті газдардың кемуі болды.Ол кезде О.Сүлейменов Қазақ КСР жоғарғы кеңесінің депутаты (оған дейін Қазастан жазушылар Одағы басқарушысының бірінші хатшысы болған) еді, ол полигонды жабу туралы сұрақ көтерді. 28 ақпанда Қазақстан жазушылар Одағы ғимараты жанына мыңдаған адамдар (көбі бұрын 1986 жылы желтоқсан оқиғасына қатысқандар) жиналды. Осы кезден бастап, «Невада-Семей» қозғалысының тарихи санауы басталды. Осы қозғалыс жетістікке жетіп, әлемде жаңа модель қолданыс тапты – халықтық және парламенттің дипломатиялық өзара әрекет етуі.Қазақстанға АҚШ-тан, Невада штатынынан делегация келіп, бейбіт жолмен, әлемде ядролық сынақтарды тоқтатуға шақырды.Сөйтіп, қозғалыс халықаралық болып, өз атауын алды. 1989 жылы қозғалыс Семейдегі жоспарланған 18 сынақтан 7 сынаққа дейін қысқартуға өз септігін тигізді. Ең соңғы жарылыс 19 желтоқсанда болды. Бұл қозғалыс орасан зор нәтижеге жетті. 130 Қарағанды шахтерлері – қозғалыс қатысушылары- қаулы қабылдады: егер сынықтар жалғасатын болса, ереуілге шығу көзделді. Оларды Семей, Павлодар, Өскемен, Жезқазған жұмысшылары қолдады. Ал жұмысшыларды Жоғарғы Кеңес қолдады.

1989ж. маусым - Назарбаев Н.Ә. –Қазақстан басшысы

 

1989 жылы маусымды Н.Ә.Назарбаев Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы.

1991г. 29 тамыз – Семей Ядролық полигонының жабылуы

 

1989 жылы белгілі қазақ қоғам қайраткері Олжас Сүлейменовтың басқаруымен әлемнің ядролық сынақтан зардап шегушілерін біріктіретін «Невада-Семей» қозғалысы құрылды. 1989 жылдан ядролық сынақтар жүргізілмеді.Қазақстан Президентінің №409 жарлығымен 1991 жылы 29 тамызда Семей ядролық полигоны жабылды. Оның жабылуына «Невада-Семей» қозғалысы мен Олжас Сүлейменовтың атқарған ролі зор болды.

1991ж. 2 қазан –Бірінші қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтың ғарышқа ұшуы

 

1991 жылы КСРО, Ресей және Қазақстан басшылары арасында келісімге сәйкес Тоқтар Әубәкіров Ю.А.Гагарин атындағы ғарышкерлер даярлайтын Орталықтың жаттығуларына кірісті. «Союз ТМ» ғарыш кемесінде ұшу үшін және «Мир» орбитальды комплексінде ғарышкер-зерттеуші ретінде жеделдетілген дайындық курсынан өтті.1991 жылы 2 қазанда А.А.Волковпен және австриялық ғарышкер Франц Фибекпен «Союз ТМ-13» ғарыш кемесінің ғарышкер-зерттеушісі ретінде ғарышқа аттанды. Бір апта бойы «Мир» орбиталды кешенінің бортында жұмыс істеді. 1991 жылы 10 қазанда А.П.Арцебасркиий мен Ф.Фибекпен «Союэ Т-12» ғарыш кемесінің бортында Жерге оралды. Ғарышта болған уақыты 7 күн 22 сағат 13 минут.

1991гж. 1 желтоқсан – ҚазСКР алғашқы президент сайлауы

 

Президент сайлауы алғаш рет 1991 жылы 1 желтоқсанда өтті. Жалғыз кандидат Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев болды, ол 98,0% дауыспен (8,681,276) қатысушылардың 88,2% (8,788,726) сайланды.

1991ж. 8 желтоқсан – Беловеж келісімі, , КСРО-ның таратылуы

 

Беловеж келісімі – Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын (ТМД) құру, Ресей Федерациясының басшысы қойған, Белорусь және Украина 1991 жылы 8 желтоқсан. Бұл құжатқа қол қою Социалистік Кеңес Одағы Республикасының таралуын білдірді. М.С.Горбачевті орнынан алу әрекетінен кейін, КСРО-да бұрынғыдай жаңа Одақтық келісім жұмысы жалғасты. Көптеген республика басшылары Егемен Мемлекеттер Одағына қосылу ниеттерін білдірді. Соңғы рет осындай мәлімдеме 1991 жылдың қараша айында жасалды және теледидар арқылы жұртшылыққа таратылды, ал оған қол қою желтоқсан айына белгіленді. 1 желтоқсанда Украинада өз тәуелсіздігі жайлы референдум өтті. Келісімді Вискуляхта (Белоруссия) жоғары шенділер мен үшодақтақ мемлекет басшылары: Борис Ельчин мен Геннадий Бурбулис (РСФСР), Станислав Шушкевич және Вячеслав Кебич (Белоруссия), Леонид Кравчук және Витольд Фокин(Украина) қол қойды. Құжаттың кіріспе бөлімінде: «КСРО халықаралық құқық субьектісі және геосаяси шындық ретінде өзінің өмір сүруін тоқтатады» деп жазылған.

1991ж. 16 жылы –мемлекеттiң тәуелсiздiгі туралы заңның қабылдануы

 

1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі мен егемендігі туралы Заң қабылдады.

1992ж. 2 наурыз – Қазақстанның БҰҰ кіруі

 

1992 жылы 2 наурызда Бiрiккен Ұлттар ұйымының бас ассамблеяның 46-шы сессиясының қорытындысы бойынша 46/224 қарарына сәйкес Қазақстан Республикасы бiр ауыздан БҰҰ мүше болып кірді.

1993ж. 28 қаңтар – ҚР бірінші конституциясының қабылдануы

 

Тәуелсіз Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясы Қазақстан Жоғарғы Кеңесі ХІІ шақырылымының ІХ сессиясында қабылданды. Ол кірспе бөлігі, төрт бөлім, 21 тарау және 131 баптан тұрды.Конституция Қазақстан өз егемендігін алғаннан қабылданған көптеген заң нормалардан тұрды: мемлекет тәуелсіздігі, билікті бөлу принципі, қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде мойындау,Президентті мемлекет басшысы деп мойындау,сот органдары – Жоғарғы, Конституциялық және Жоғары Төрелік соттар мен т.б.Қазақстанның тәуелсіздігін бекіте отырып,1993 жылғы Конституция тәуелсiздiктiң бiрiншi жылдарындағы күрделiлiк және қарама-қайшылықты бейнеледi. Бір жағынан, ол республиканың өмір сүруінің барлық жақтарында одан әрі өзгерістер үшін республикада нарықтық экономика мен демократиялық мемлекетті қалыптастыруды заң негізінде бекітсе, ал басқа жағынан- Конституция мәтінінде заң шығару мен атқарушы билік өкілеттіктері жайлы белгілі тәртіппен қарастырылмағандықтан кең ауқымды пікірсайыстар тудырды. Мұндай жағдай елдегі саяси және әлеуметтік жағдайдың тұрақтылығын қамтамасыз ете алмай, қоғамда өмірдің барлық жақтарын өзгертуге мүмкіндік туғызбады.Тіпті,қоғамдық пікірталас тақырыбы Конституцияның кейбір маңызды жағдайларына, мемлекеттілік,мемлекеттік тілге, жер мен азаматтыққа қатысты жеке меншік болды.

1993ж. 15 қараша – ұлттық валюта – тенгенің айналымға шығуы

 

Қазақстан Республикасы ұлттық валютаның айналым жiбергенТМД-ғы соңғы елдерiнiң бiрi болды.1991 жылы арнайы дизайнерлер тобы құрылды. Оның ішінде Меңдiбай Алин,Досбол Қасымов, Ағымсалы Дүзелханов, Тимур Сүлейменов және Хайрулла Ғабжалилов бар. 1991 жылы 12 қарашада Қазақстан Республикасы Президентiнің «Қазақстан Республикасының ұлттық валютаны енгiзу туралы» жарлығы шықты.1993 жылы 15 қарашада 1 теңге КСРО-ның 500 сомына тең қатыста енгізілді. Мемлекеттiң тапсырыс бойынша теңгенің алғашқы партиясы шетелде, Англияда басып шығарылды.Бірінші айырбас ақшалар – тиын (1/100 теңгенің бір бөлігі) – 1,2,5,10,50,тиындары номиналды банкноттар түрінде болды.Алғашқы тиындар Германиядан әкелінді. Тиындарда Қазақстанның елтаңбасы мен купюра номиналы бейнеленген. 1 теңгеде Аль-Фараби, 5 теңгеде Сүйiнбай,3теңгеде Құрманғазы,10 теңгеде Шоқан Уәлиханов бейнеленсе, 20 теңгеде Абай Құнанбаев, 50 теңгеде Әбiлхайыр хан, 100 теңгеде Абылай хан бейнелендi.

1994ж. 7 наурыз – Қазақстандағы парламент сайлауы

 

1994 жылы 7 наурызда Қазақстанда парламент сайлауы өтті.Сайлауға қатысқандар саны(7, 030, 050) 73.5% болды. Нәтижесiнде "Қазақстанның халық бiрлiгi партиясы" жеңіске жетіп,77 орынның 33-ін жеңіп алды."Қазақстан адам құқықтарыДемократиялық комитеті"1 депутаттық мандатты алды."Қазақстанның Шаруалар Одағы"4 депутаттық мандат,"Қазақстанның кәсiподақтар федерациясы"11 орын,"Қазақстанның Халықтық Кооперативтiк партиясы" 2 орын,"Қазақстанның Халық конгресi" 9 орын,"Қазақстанның Социалистiк партиясы" 8 депутаттық мандат,"Гармония Әлеуметтiк қозғалысы " 4 депутаттық мандатты алды. «Қазақстан жастар Одағы » 1 депутаттық мандат алды. Тәуелсіз депутаттар 64 адамнан тұрды. Мемлекеттік тізім бойынша 42 адам өтті.

1995ж. 30 тамыз – ҚР жаңа Конституциясының қабылдануы

 

1995 жылы 30 тамызда Қазақстанда Конституциялық референдум өтті. Референдум Қазақстан Президентінің 1995 жылғы 28 шілдесіндегі №2389 жарлығы « 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум өткізу туралы» бойынша болды.Аталған жарлықтың 2 тармағындағы сұрақ қана қойылды: «1995 жылы 1 тамызда жарық көрген жаңа Қазақстан Республикасының Конституциясы жобасын қабылдайсыздар ма?» Жаңа Конституцияны сайлаушылардың (7,212,733) 90% қолдады. 90.6%-шi қатысуымен қосталған.Қарсы болғандар (800,839) 10% құрады. Референдум өткiзу және Қазақстанның Конституциясы қабылданған күн мемлекеттiк мереке болып табылады.

1995ж. 9 желтоқсан –ҚР Мәжілісін сайлау

 

Парламент сайлауы 1995 жылдың 9 желтоқсанында болды, екiншi туры 23 желтоқсанда өттi. Қатысушылар 79.8% болды.Сайлау (өз округтерi бойынша көпшiлiк дауысты жинаған депутаттар) басымдық жүйесімен өттi. Нәтижесiнде "Қазақстанның халық бiрлiгi партиясы" 67 орынның 25-ін жеңіп алды. "Қазақстанның Демократиялық партиясы" 12 депутаттық мандат алды."Қазақстанның Шаруа одағы" 7, "Қазақстан кәсiподақтар федерациясы" 5 орын,"Қазақстан Халық Кооперативтiк партиясы" 2 орын алса,"Қазақстанның қайта өркендеу партиясы", "Қазақстанның Халық конгресі", "Қазақстан Социалистiк партиясы", "Гармония Әлеуметтiк қозғалысы" әрқайсысы 1 депутаттық мандат алды."Қазақстанның жастар Одағы" 3 депутаттық мандат алды. Тәуелсiз депутаттар саны 7 адам болды.

1995ж. 29 сәуір –Қазақстандағы Н.Ә.Назарбаевтiң өкiлеттiгін ұзарту туралы референдум

 

1995 жылы 29 сәуірде 2000 жылға дейiн президенттiң өкiлеттiлік мерзiмiн ұзарту туралы референдум болды. Ресми мәлiметтер бойынша,дауыс беру құқығы бар азаматтардың 91% астамы дауыс беруге қатысып,95%-ы Нұрсұлтан Әбiшеұлы Назарбаевтiң президенттік өкiлеттiгін ұзартуын қолдады.

1997ж. – "Қазақстан-2030" бағдарламасының жариялануы

 

«Қазақстан-2030» - 1997 жылы ел президентiнің халыққа жолдаған Қазақстанның 2030 жылға дейiн даму бағдарламасы. Бұл құжатты қабылдау Қазақстанның гүлденген мемлекет құруға деген алға ұмтылу серпісін білдірді. Бағдарлама шеңберінде:1.Қазақстанның экономикасы дамуының ағымдай жағдайы бағаланып, қорытындыланған.2.Қазақстанның алдағы міндеті құрылған.3.Басты мақсаттар мен даму мақсаттары айқындалған.4. Күн тәртібі тұжырымдалған:1998-2000.5.1998 жылға үкімет сегіз нақты тапсырмаларды айқындады.Ұзақ мерзімді 7 басымдықтан тұрды: 1.Ұлттық қауіпсіздік.2. Ішкі саяси тұрақтылық пен қоғамның топтасыуын нығайту. 3.Нарықтық қатынастар негізінде экономикалық өсу.4.Қазақстан азаматтарының денсаулығын, білімі мен әл-ауқатын көтеру. 5. Энергетика ресурстарын жете пайдалану. 6.Инфрақұрылым, көлік, байланысты дамыту. 7. Демократиялық кәсіби мемлекет құру.2012 жылы желтоқсанда «Қазақстан-2050»жаңа бағдарламасы жарияланды, онда «Қазақстан-2030» стратегиясында қойылған мақсаттарға жеткендігі айтылады.

1997ж. желтоқсан –Ел астанасын Алматыдан Ақмолаға (Астана) ауыстыру

 

1994 жылы 6 шiлдеде Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінiң қаулысымен астананы Алматыдан Ақмолаға ауыстыру туралы қабылданды.

1997 жылы 10 желтоқсанда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев астананы ауыстыру туралы кесімді шешімін қабылдады

 

Астана (1998 жылдың 6 мамырына дейін Ақмола) Қазақстан Президентінің Жарлығымен 1997 жылдың 10 желтоқсанынан бастап ел ордасы,Қазақстан Парламенті 1997 жылдың 20 қазанында мақұлдаған. Дегенмен жаңа бас қала Ақмоланы халықаралық ұсыну 1998 жылдың 10 маусымында болды.1998 жылдың 6 мамырдағы Жарлығында «жергілікті атқарушы және өкілетті органдардың өтініші,Ақмола қаласы қоғамының тілегі мен Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы Мемлекеттік ономастикалық комиссияның қорытындысын ескере отырып,Ақмола қаласы Астана болып өзгертілді». Кейiннен Астана қаласы күні 6 шiлдеде аталып өтеді,өйткенi Қазақстан Жоғарғы Кеңесі осы күні бас қаланы көшіру қаулысын қабылдаған.

1999ж. 10 қаңтар – ҚР Президентін сайлау

 

1999 жылы 10 қаңтарда Президентін сайлау күні болды.Сайлауға 7 328 970 сайлаушылар қатысты.Қазақстан Республикасының президенті лауазымына 4 үміткер ұсынылды: Нұрсұлтан Назарбаев, Серікболсын Абдильдин, Ғани Қасымов, Э. Ғаббасов. Қазақстан халқының (81% аса немесе 5 846 817 адамдауыс берген) басым дауысымен Н.Ә.Назарбаев президенттілікке қайта сайланды.С.А.Әбдильдин (857 386) 11, 9% дауыс, Ғ.Қасымов (337 794) 4,7%, ал Э.Ғаббасов (55 708) 1% кем дауыс жинады.

1999ж. Отан (НұрОтан) партиясының құрылуы

 

Отан саяси партиясы 1999 жылдың қаңтар айында «Н.Ә.Назарбаевтiң Қазақстан Республикасының президенттігіне үміткер ретінде қолдау Қоғамдық штаб» қоғамдық бiрлестiгінен құрылды.1999 жылдың 5 мамырында 16 аймақтық партиялық ұйымдар(14 облыс пен Астана және Алматы қалаларынан), 204 аймақтық партиялық ұйымдар(барлық 204 қалалар және аудандарда), 150 мыңнан аса партия мүшелерін бiрiктiретiн 6600 алғашқы партиялық ұйымдар құрылды."Отан" партиямен "Қазақстанның Халық бiрлiгi партиясы", "Қазақстанның Демократиялық партиясы", "Қазақстанның Либералды қозғалысы", "Қазақстан-2030"үшін"Қозғалыс"және "Қазақстан Республикасының Әдiлет партиясымен" бірікті.

1999ж. 10 қазан – ҚР Мәжіліс сайлау

 

Парламент сайлауы 1999 жылдың 10 қазанында , екінші туры 24 қазанда болды.Сайлаушылар 62,5% болды (партиялық тiзiмдер бойынша 5, 253, 864 адам). Сайлау аралас жүйеде өтті, яғни 67 депутат (округтің көпшiлiк дауысымен) басым дауыс жинау және 10 депутаттар партиялық тiзiмдер бойынша сайланды. «Нұротан» партиясы сайлау нәтижесінде (4 орын) партиялық тiзiмдер бойымен 30, 9 % жинады және бiрмандатты округтер бойынша 19 орынды иеленді. Қазақстан коммунистiк партиясы (2 орын) партиялық тiзiмдер бойына17, 7 % жинады және бiрмандатты округтер бойынша 1 орын, Қазақстанның Аграрлық партиясы (2 орын) партиялық тiзiмдер бойынша 12, 6 % жинады және бiрмандатты округтер бойыша 1 орын, Қазақстанның Азаматтық партиясы (2 орын) партиялық тiзiмдер бойынша 11, 2 % жинады және бiрмандатты округтер бойынша 11 орын иеленді. Өзге партиялар партиялық тiзiмдер бойыша парламентке өтпедi – берілген дауыс саны аз болды. Сонымен қатар Парламентке 23 тәуелсiз кандидат сайланды, "Қазақстанның кәсiподақтар федерациясы" 11, "Қазақстанның Халық Кооперативтiк партиясы" 1 депутат сайланды.

2003ж. 23-24 қыркүйек – Әлемдік және дәстүрлі дін жетекшілерінің бірінші съезі

 

Астанада 2003 жылды 23-24 қыркүйегінде Н.Ә.Назарбаевтың бастамасымен әлемдiк және дәстүрлi дiн жетекшiлерiнің бiрiншi съезі болды.Бiрiншi дiнаралық форумының жұмысына ислам, христиан, иудаизм, синтоизм, индуизм, буддизмның өте беделдi өкiлдерi қатысты. Конфессияаралық форумды өткiзу Қазақстан бастамасы мен өкiлеттi құрам және жоғары деңгейдегі съез қатысушыларынан болды. Тарихта алғаш рет әлемдiк және дәстүрлi дiн жетекшiлерi бiрге жиналды және бiрлескен құжаттар қабылдады.Христиан дінінің барлық тарамдары, православие, католицизм, протестанттық, ислам ойларының басты орталықтары мен сүннеттер және шейiттер өкілдері, иудаизмның өкiлдерi, iрi азиялық дiн ойлары ұсынылды.Съез өркениет пен мәдениетаралық маңызды ғаламдық үрдістің үлесі болып табылады. Оның арқасында өркениет дағдарысы,мәдени және діни айырмашылықтарды жеңу, толерантты, қалыпты өмір сүру мен бірқалыпты дамудың негізін білдірді.Әлемдiк және дәстүрлi дiн жетекшiлерi конфессияаралық диалогке халықтармен және ұлттардың арасындағы бейбiтшiлiкті сақтау және келiсiмнiң ең маңызды аспаптарының бiрi, өркениеттердiң арасындағы диалогтiң алға басуы бойынша халықаралық бiрлестiктiң күшiне сүйене отырып, декларация қабылдады.Форум қатысушылары ынтымақтастық орнатуда ниетті екендерін, рухани қазына мен жаңа мыңжылдықта бейбітшілікті қамтамасыз еті үшін мәдени диалогтар орнату,дінді жек көрушілік пен жанжалда пйдаланбау үшін және ғаламдық діни және мәдени жанжалды болдырмауға бар күштерін салатынын білдірді. Айта кету керек, Қазақстанның бастамасымен конфессияаралық шақыртылымын ұйымдастыруы көп жақты диалог және ұжымдық шешiмдердi қолдану үшiн жалпыға бiрдей мойындау және дүниежүзiлiк қоғамдастықтың мүшелерi жақтан қолдау тапты.Ол әлемдік және дәстүрлі діндердің орасан зор потенциалын қолдану үшін және халықтар арасында бейбітшілік пен келісімді нығайтуға жаңа мүмкіншіліктер ашады.

2004ж. 19 қыркүйек – ҚР мәжілісін сайлау

 

Сайлау аралас жүйе бойынша өттi. 67 депутат (округтің көпшiлiк дауысымен) басымдық жүйе бойынша және 10 депутат партиялық тiзiмдер бойынша сайлағанды. Республика бойынша сайлаушылар тізімінде 8662188 азамат, оның 4893204 дауыс беруге қатысты, немесе 56,49%. Дауыс беру үшін мекемелерден тыс 141715 сайлаушылар дауыс бердi. 2004 жылдың 19 қыркүйегіндегі сайлауда автоматтандырылған ақпараттық жүйенiң көмегiмен 1млн. 900 мың сайлаушылар дауыс беруге мүмкiншiлiк алды.23 сағат 30 минутқа дейін электрондық сайлау бюллетенінің көмегімен 353855 адам дауыс берді немесе 18,06%. Парламент мәжiлiсiнiң депутаттығына үміткер 513 адамды дауысқа салды.Сайлауға 12 саяси партия қатысты,оның төртеуі екі сайлау блогынан болды: «Отан, «Ақжол», «Асар», «Аист»(ауылшаруашылық және Азаматтық партия блогынан), Оппозициялық блок(«Қазақстанның Коммунистік партиясы», және « Қазақстан демократиялық таңдауы»), «Қазақстанның Коммунистiк Халық партиясы», «Ауыл Социал - Демократиялық партиясы», «Демократиялық партия", «Қазақстан патриоттар партиясы», "Руханият». «Отан» партиясы (10 депутат таңдалған) партиялық тiзiмдер бойынша 60,6%, «Ақжол» сайлаушылардың 12% дауысын, п «Асар»сайлаушылардың 11,4% дауысын, «Аист» сайлаушылардың 7,1% дауысын жинады. Қалған партиялар жеткілікті дауыс жинай алмай өтпедi. Округтер бойынша 67 депутат сайланды. Парламентте "Отан" партиясының (54, 5 %) 42 депутат мандаты, "Аист" блогінде - (14, 2 %) 11 депутаттық мандат, «Асар» партиясында (5 % ) 4 депутаттық мандат, "Ақжол" партиясы және "Демократиялық партия" партиясында (1 %) бiр депутаттық мандат алды.18 депутат партия қатарынан болмады.

2005ж. 4 желтоқсан – ҚР президентін сайлау

 

Кезектен тыс ҚР Президентін сайлау 2005 жылды 4 желтоқсанында болды.Президенттікке үміткер:ел президенті Нұрсұлтан Назарбаев,«Әдiлетті Қазақстан» қозғалысының жетекшiсiЖармахан Тұяқбай, Қазақстанның Демократиялық партиясының «Ақ жол» жетекшісі Әлихан Байменов, Мәжіліс депутаты Ерасыл Абылкасымов және «Табиғат» экологиялық ұйымының жетекшісі Мэлс Елеусізов. Қазақстан Республикасының президентіне үміткерлері келесідей дауысқа ие болды: Ерасыл Абылқасымов - 23 252 дауыс немесе 0,34 пайыз; Әлихан Байменов - 108 730 дауыс немесе 1, 61 пайыз; Мэлс Елеусiзов - 18 834 дауыс немесе 0, 28 пайыз; Нұрсұлтан Назарбаев - 6 147 517 дауыс немесе 91, 15 пайыз; Жармахан Тұяқбай - 445 934 дауыс немесе, 61 пайыз.Орталық сайлау комиссиясының 2005 жылғы №54/109 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының президентiн лауазымына сайлаушылардың 91, 15 % дауысын жинаған Нұрсұлтан Әбiшұлы Назарбаев қайтадан тағайындалды.

2007ж. 18-20 тамыз –ҚР мәжілісін сайлау

 

2007 жылы 18 тамызда Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің төртінші шақырылымына сайлау партиялық тізім және бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы бойынша сайлау өтті. Бұл пропорционалдық жүйе бойынша болған алғашқы парламенттiк сайлау болатын.Жалпыұлттық Социал - демократиялық партиясы 269310 дауыс немесе 4, 54 пайыз, «Нұротан» Халық-Демократиялық партиясы - 5247720 дауыс немесе 88, 41 пайыз; Қазақстанның патриоттарының партиясы - 46436 дауыс немесе 0, 78 пайыз; «Ауыл» Қазақстан социал - демократиялық партиясы- 89855 дауыс немесе 1, 51 пайыз; «Ақжол» Қазақстан Демократиялық партиясы- 183346 дауыс немесе 3, 09 пайыз; «Руханият» партиясы - 22159 дауыс немесе 0, 37 пайыз; Қазақстан Коммунистiк Халық партиясы - 76799 дауыс немесе 1, 29 пайыз дауыс жинады. 2007 жылдаы 20 тамыз Қазақстанның халық Ассамблеясынан Қазақстан Республикасы Парламент мәжiлiсiнiң депутаттығының төртінші шақыртылымына бiртұтас жалпыұлттық сайлау округiнiң аумағы бойынша сайлау болып өтті. Айлауға түсетін үміткерлер тiзiміне 364 азамат енді, оның 337-і дауыс беруге қатысты немесе 92, 58 пайыз. Сайлауға Қазақстан Республикасы Парламенті мәжiлiсiнiң 9 депутаты қатысты. Қазақстанның халық ассамблеясынан Қазақстан Республиканың Парламенті мәжiлiсiнiң депутаттығына сайланатын үміткерлер келесідей дауысқа ие болды: Мұрат Ахмадиев - 312 дауыс немесе 93, 13 пайыз; Валерий Георгиевич Вишниченко – 310 дауыс немесе 92, 54 пайыз; Егор Яковлевич Каппель - 300 дауыс немесе 89, 55 пайыз; Леонид Николаевич Питаленко - 314 дауыс немесе 93, 73 пайыз; Полищук Раиса Ивановна - 295 дауыс немесе 88, 06 пайыз;Сәдуақасов Қайрат Кутумович- 297 дауыс немесе 88, 66 пайыз;Розакул Қалмұратов Сатыбалдиевич- 314 дауыс немесе 93, 73 пайыз; Людмила Хисаевна Хочиева - 310 дауыс немесе 92, 54 пайыз; Цой Виктор Евгеньевич - 304 дауыстар немесе 90,75 пайыз дауыс жинады.

2010ж. 1 қаңтар – Ресей, Қазақстан мен Беларусь мемлекеттерінің Кедендік Одағы жұмысын бастады

 

Еуразия экономикалық қауымдастығы шеңберіндегі Кеден Одағы- Беларусь, Қазақстан мен Ресей мемлекеттерінің сауда-экономикалық ықпалдастығы формасы. Бұл бір-бірімен тауар айналысы барысында кедендік салық пен экономикалық сипаттағы шектеулер қойылмайтын (арнайы қорғаныс, антидемпингіге қарсы және компенсациялық шараларды қоспағанда) біріңғай кедендік аймақты құрайтын одақ. Осыған байланысты Кедендік Одақ құрамындағы мемлекеттер бірыңғай кеден тарифын белгілеп, үшінші елдермен жүргізілетін тауар саудасының бірыңғай өлшемдерін енгізеді. 2007 жылдың 6 қазанында Душанбеде Беларусь, Қазақстан мен Ресей мемлекеттері Бірыңғай Кедендік аймақ құру мен Кедендік Одақтың құрылуы туралы келісімшартқа қол қойды. 2009 жылы үкімет мүшелері мен мемлекет басшылары деңгейінде Кедендік Одақ негізін құрайтын 40 жуық халықаралық келісімшарт қабылданып, бекітілді. 2009 жылдың 28 қарашасында Минскте 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Ресей, Беларусь, Қазақстан территориясында бірыңғай Кедендік Кеңістік құру мақсатында Д. А. Медведев, А. Г. Лукашенко мен Н. Ә. Назарбаевтың кездесуі болды. 2010 жылдың 1 шілдесінен бастап Ресей мен Қазақстанда Кеден Кодексі қолданыла бастаса, 2010 жылдың 6 шілдесінде Кеден Кодекс Кедендік Одақтың бүкіл аймағында енгізіліп, қолданыла бастады. 2011 жылдың 1 сәуірінде Ресей мен Беларусь мемлекеттерінде көлік бақылауы жойылды. Бұл бақылауды Кедендік Одақ шекарасының ішкі аймағына ауыстырды.2011 жылдың 1 шілдесінде Ресей, Қазақстан және Беларусь мемлекеттерінде кедендік бақылау жойылды. Оны да Кедендік Одақ шекарасының ішкі аймағына ауыстырды.

2010 ж. – Қазақстанның ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі

 

2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап, Қазақстан Республикасы ЕҚЫҰ-на төрағалық етуді өз мойнына алып, оған қатысушы барлық мемлекеттердің мүдделерін қорғап, ЕҚЫҰ-ның еуразия кеңістігіндегі қауіпсіздікті қолдап, шын мәніндегі үлесін қосатын маңызды диалогтық аймақ ретіндегі рөлін нығайтып, осылайша, ЕҚЫҰ-ның негізгі құндылықтары мен қағидаларын берік ұстануға деген өзінің жігерлілігін растайды. Қазақстан - ЕҚЫҰ тарихында ЕҚЫҰ-ға төрағалық ететін бұрынғы Кеңестер Одағынан шыққан бірінші орталық-азия мемлекеті болды. Қазақстанның төрағалық етуі- тәуелсіздік алған 18 жылдың ішінде жеткен жетістігіміз бен экономикалық тұрғыдан күшті және қарқынды дамып келе жатқан демократиялық мемлекет екендігіміздің айғағы іспеттес. ЕҚЫҰ-ы құрамындағы мемлекеттердің Қазақстанның төрағалық етуін қолдайтын бұл шешімі- Ұйымның жаңашылдық пен заманауи реалияға бейімделуге бет бұруға деген талпынысын байқатты. ЕҚЫҰ-ға төрағалық ету барысында Қазақстан Ұйым жұмысына жаңа серпін қосып, кең көлемді сұрақтардың ішінен маңызды пікірталастарды ұйымдастыра алды. Ең маңызды қадамдардың бірі- ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаев ұсынған, 2010 жылы Ұйым Саммитін өткізу болды. ЕҚЫҰ-ның (OSCE) келесі Саммиті 2010 жылдың 1-2 желтоқсанында Қазақстан Республикасының астанасы- Астана қаласында болды. Бұның алдындағы Саммит 1999 жылы Стамбул қаласында болған болатын. Бұл бұрынғы кеңес одағы кеңістігіндегі ең үлкен, Еуропа құрлығынан тыс, Орталық Азияда өткен алғашқы Саммит болатын. Астанаға әлемнің түкпір-түкпірінен алта мыңға жуық қонақ келді. Олардың ішінде- осы ұйымға мүше 56 елдің басшылары, 12 «ынтымақтас серіктес» мемлекеттер, 65 халықаралық ұйым, соның ішінде, БҰҰ, ЕО, САСҰ, Еуропа Кеңесі, ТМД, ЖКҚҰ мен олардмен бірге келген делегациялар мен БАҚ өкілдері. 2011 жылдың 1 қаңтарында ЕҚЫҰ-на төрағалық ету құқығы Литва Республикасына ауысты.

2011 ж. Қысқы Азия Ойындары

 

Қысқы Азия Ойындары 2011 жылдың қаңтар-ақпан айларында Алматы мен Астана (Қазақстан) қалаларында өтті. 2006 жылдың 5 қаңтарында Кувейтте Алматы қаласы таңдалынып, 2007 жылдың 29 қазанында жарыстардың біраз бөлігін Алматыдан Астанаға ауыстырды. Осы шешімге байланысты Қысқы ойындардың ашылу салтанаты Астанада, ал жабылуы Алматы қаласындағы Балуан Шолақ Спорт Сарайында өткізілді. Ойындардың Салтанатты ашылуы 30 қаңтар күні Астана қаласындағы жабық футбол стадионында болды. Астанада мұз бетіндегі- мәнерлеп сырғанау, ерлер хоккейі, конькимен жылдам жүгіру және шорт-тректен жарыстар өткізілді. Ал Алматы қаласында «қарлы» спорт түрлері- шаңғы жарысы, тау шаңғысы, тұғырдан шаңғымен секіру, биатлон, шаңғыға лайықталған қысқы спорттық сайыс. Сонымен қатар, допты хоккей (бнеди) және әйелдер хоккейі.

Алматы мен Астана қалаларында өткен Қысқы Азия Ойындарының символы ретінде Ирби барысы бекітілді. Қысқы Азия Ойындарының тарихында бірінші рет допты хоккей және шаңғыға лайықталған қысқы спорттық сайыстардан жарыстар ұйымдастырылды. Бұрынға Ойындармен салыстырғанда кёрлинг пен сноубордингтен жарыстар ұйымдастырылмый, Ойын бағдарламасына тұғырдан шаңғымен секіру спорты қайтып қосылды. Ойынға әлемнің 26 елінен спортшылар қатысты. Медаль саны бойынша Қазақстан бірінші орын алды: 32 алтын, 21 күміс және 17 қола (жалпы саны- 70 медаль); Екінші орында Жапония: 13 алтын, 24 күміс және 17 қола медаль (жалпы саны – 54 медаль); Үшінші орында Оңтүстік Корея: 13 алтын, 12 күміс және 13 қола медаль (жалпы саны- 38 медаль). Қытай төртінші орын алды: 11 алтын, 10 күміс және 14 қола медаль (жалпы саны- 35 медаль)

2011ж. 3 сәуір – ҚР Президент сайлауы

 

2011 жылдың 3 сәуірінде Қазақстан Республикасының кезектен тыс Президент сайлауы болды. 2011 жылдың 3 сәуірінде кезектен тыс өткізілген Қазақстан Республикасы Президент сайлауындағы жиналған дауыс санын есептеудің нәтижесі туралы облыстық, Астана мен Алматы қалалары сайлау комиссиясының хаттамаларына сүйене отырып, Орталық Сайлау Комиссиясы хабарлайды: жалпыұлттық бірыңғай сайлау округі бойынша сайлаушылар тізіміне 9 200 298 азамат тіркеліп, оның ішінде 8 279 227 адам немесе 89,98 пайызы сайлауға қатысқан. Олардың ішінде 211 142 азамат арнайы дауыс беруге арналған ғимараттан тыс өз таңдауларын жасаған. Қазақстан Республикасы Президенттігіне Үміткер 4 азамат сайлауға түсті: 1. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. 2. Ахметбеков Жамбыл Аужанұлы. 3. Елеусізов Мэлс Хамзаұлы. 4. Қасымов Ғани Есенгелдіұлы. Кезектен тыс сайлаудың нәтижесі бойынша аталған үміткерлер төмендегідей дауыс жинады: Ахметбеков Жамбыл Аужанұлы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 111924 дауысын немесе 1,36 пайызын, Елеусізов Мэлс Хамзаұлы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 94 452 дауысын немесе 1,15 пайызын, Қасымов Ғани Есенгелдіұлы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 159 036 дауысын немесе 1.94 пайызын, Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 7 850 958 дауысын немесе 95,55 пайызын жинады.

2012ж. 15-16 қаңтар – ҚР Мәжіліс сайлауы

 

2012 жылдың 15 қаңтар (партиялар тізімі бойынша) және 16 қаңтар (Қазақстан Халықтар Ассамблеясынан депутаттар сайлау) күндері Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің кезектен тыс сайлауы болып өтті. 2012 жылдың 15 қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің бесінші шақырылымының партиялар тізімі бойынша, аймақтардағы жалпыұлттық сайлау округтері бойынша кезектен-тыс сайлауы болып өтті. Сайлау пропорционалдық жүйеде өткізілді. Республика бойынша тізімге енгізілген сайлаушылар саны 9303693 азаматты құрап, оның 7018927 немесе 75.4 пайызы сайлауда дауыс берді. 178385 азамат арнайы дауыс беруге арналған ғимараттан тыс өз таңдауларын жасады. Жалпы сайлауға 7 саяси партия қатысты. Сайлау нәтижесі бойынша партиялар төмендегідей дауым жинады: «Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясы – сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 5621436дауысын немесе 80,99 пайыз; Қазақстанның Патриоттар Партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 57732 дауысын немесе сайлаушылардың 0,83 пайыз даусын; «Ақ жол» Демократиялық Партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 518405 дауысын немесе 7,47 пайыз; Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 116534 дауысын немесе 1,68 пайыз, Қазақстанның Коммунистік Халықтық партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 498788 дауысын немесе 7,19 пайыз; Қазақстанның «Ауыл» социал-демократиялық партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 82623 дауысын немесе 1,19 пайыз; «Әділет» демократиялық партиясы- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 45702 дауысын немесе 0,66 пайыз дауысын жинады. 2. Партия тізімі бойынша сайлаудың нәтижесінде депутат мандаттары төмендегідей жолмен бөлінді: «Нұр Отан» Халықтық-Демократиялық партиясы- 83. «Ақ жол» Демократиялық Партиясы- 8. Қазақстанның Коммунистік Халықтық партиясы- 7. 2012 жылдың 16 қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің бесінші шақырылымының Қазақстан Халықтар Ассамблеясынан сайланатын депутаттардың, аймақтардағы жалпыұлттық сайлау округтері бойынша кезектен-тыс сайлауы болып өтті. Сайлаушылар тізіміне 390 азамат жазылып, олардың ішінен 335 адам немесе 85,9 пайызы дауыс беруге қатысты. Сайлауда 9 адам Қазақстан Республикасы Мәжілісі депутаттығына үміткер ретінде қатысты. Қазақстан Халықтар Ассамблеясы сайлайтын, Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісіне депутаттарды сайлау нәтижесінде төмендегі дауыс саны көрсетілді: Алиев Жұматай- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 307 дауысын, немесе 91,64 пайыз; Ахмадиев Мұрат Абдуреимович- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 303 дауысын, немесе 90,45 пайыз; Каппель Егор Яковлевич- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 308 дауысын, немесе 91,94 пайыз; Ким Роман Ухенович- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 308 дауысын, немесе 91,94 пайыз; Мурадов Ахмет Сейдарахманович- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 308 дауысын, немесе 91,94 пайыз; Нестерова Надежда Дмитриевна- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 299 дауысын, немесе 89,25 пайыз; Саяпова Зухра Алеутдинова- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 300 дауысын, немесе 89,55 пайыз; Тимощенко Юрий Евгениевич- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 305 дауысын, немесе 91,04 пайыз; Халмурадов Розакул Сатыбалдиевич- сайлауға қатысып, дауыс бергендердің 306 дауысын, немесе 91,34 пайызын жинады.